Hasan Hayri Bey'in mebusluğu son dönem Osmanlı Mebusan Meclisi ile başlıyor. Ancak kış koşulları gerekçesiyle Mebusan Meclisi'nin oturumlarına katılmıyor ya da katılamıyor.
İşgal güçleri Osmanlı Mebusan Meclisi'ni çalışamaz hale sokuyor. Buna karşın Mustafa Kemal'in öncülüğünde Ankara'da Büyük Millet Meclisi (Birinci Meclis) kurulunca, Hasan Hayri Bey 1 Haziran 1920'de buna katılıyor.
Birinci Meclis'te ikinci dönem de aday gösterilmeyince milletvekilliği sona eriyor ve memleketi Dersim'e dönüyor.
Dersim'in meclisteki yerellik oranı tam ama…
1919 yılında başlayan Kurtuluş Savaşı devam ederken öte yandan yeni bir rejimin temelleri atılmaktadır.
Kurtuluş Savaşı'nı merkezileştirme, 'yeni bir rejimin temelleri atma' çerçevesinde Erzurum ve Sivas Kongreleri yapılıyor.
1920 yılında Koçgiri Halk Hareketi patlak veriyor.
1 Kasım 1922 yılında saltanat kaldırılıyor.
Hemen akabinde aynı yıl Lozan görüşmeleri başlıyor ve 1923 yılında Lozan Antlaşması herhangi bir muhalefetle karşılaşmadan mecliste onaylanıyor.
fazla oku
Bu bölüm, konuyla ilgili referans noktalarını içerir. (Related Nodes field)
Hasan Hayri Bey böylesine savaşlı çalkantılı bir dönemde, 1920-1923 yılları arasında Birinci Meclis'te Dersim'in temsiliyetini üstlenen altı vekilden biri olarak yer alıyor.
1920'de gerçekleşen Birinci Meclis seçimlerinde Dersim bölgesi, Dersimli altı vekille temsil ediliyor.
Bunlar, Abdülhaluk Tevfik (Gençtürk), Diyab Ağa (Yıldırım), Hasan Hayri (Kanyo), Mustafa Ağa (Öztürk), Mustafa Zeki (Saltuk), Ramiz (Tan) adlı vekillerdir.
Dersim'in meclisteki yerellik oranı tamdır.
Bu seçimlerde sadece Dersim'in değil, meclisin genelinin yerellik düzeyi yüzde 50'yi aşıyor.
Birinci Meclis'te Dersimli vekilleri, bu dönemde siyasal tercihlerini kendi illerinde Kurtuluş Savaşı'nın gerçekleşmesi ve başarıya ulaşmasından yana kullanıyor.
Bu vekillerin hemen hepsi Dersim'in güçlü aşiretlerinin okuma ve yükselme olanaklarına ulaşmış şahsiyetleridir. Kürt siyasal örgütlenmesinin ilişkileri içinde değillerdir. Çok azı, cumhuriyetin kuruluşundan sonra Kürt siyasal hareketleri içinde yer alıyor.
Hasan Hayri Bey'in "İkinci Grup"ta yer aldığına dair görüşler var olduğu gibi, "Bağımsızlar" içinde yer aldığına dair görüşler de var.
Anlaşıldığı kadarıyla Hasan Hayri Bey'in vekil olmama diye bir eğilimi yok.
"Kız gibi bir meclis kuracağım" deyince …
Kuruluş süreci yaşayan Türkiye'nin geleceğine dönük rol oynamanın, Dersim halkının kimliğinin ve geleceğinin güvence altına almanın yolunun kurucu siyasetten geçtiğinin çok farkında. Bu bağlamda aktif siyaset yapma eğilimi ziyadesiyle güçlü.
Birinci Meclis'te bu farkındalığa tekabül eden siyasi duruşu net. Çok da cesur, gözü kara…
Dersim'de sevilen, sayılan ve yüksek derece de destek gören bir şahsiyet.
Seyit Rıza'nın desteği de çok açık. Aslında onu vekilliğe öneren Seyit Rıza.
Mustafa Kemal bunları gören bir yerden onu vekilliğe öneriyor.
Ancak Birinci Meclis işlevini tamamlamıştır.
Mustafa Kemal bu aşamada "Kız gibi bir meclis kuracağım" dediğine göre Hasan Hayri Bey'in yeni mecliste yeri olmayacaktır.
Aslında bu, farklılıkların olmayacağı, tekçi bir gelişmenin sürece hâkimi olacağı anlamına gelmektedir.
İşte 1923'te yapılan yeni seçimlerde Hasan Hayri Bey'in gösterilmemesinin manası budur…
Hasan Hayri Bey'in yeğeni ve onunla aynı dönemde Birinci Büyük Millet Meclisi'nde milletvekilliği yapmış olan Ahmet Ramiz'in torunu olan Abbas Tan'ın bugün hayatta olmayan 94 yaşındaki amcası Süleyman Tan'ın ile 7 Aralık 2013 tarihinde yapılan görüşmede;
'Hasan Hayri Bey'in Trablusgarp'ta Mustafa Kemal ile birlikte savaştığını; ancak meclise girdiği andan itibaren Kemalizmle sürtüşme içinde olduğunu, özellikle Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş aşamasında yaşanan tartışmalarda, Türkiye Cumhuriyeti'nin ismi ve cumhurbaşkanlığı konusunda anlaşmaya varılamadığını, Hasan Hayri Bey'in cumhurbaşkanlığına adaylığını açıklayacağını' belirtiyor.
Fakat 'esas problemin, Koçgiri Halk Hareketi ile başladığını' vurguluyor.
Hasan Hayri Bey'in politik duruşu hakkındaki temel fikirlerin de Koçgiri Halk Hareketi'ni etrafında şekillendiği anlaşılıyor.
Devam edecek...
1. Ahmet Demirel, İlk Meclisin Vekilleri Milli Mücadele Döneminde Seçimler, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010
2. Mehmet Ertan, "Tek Parti Döneminde Dersim/ Tunceli'nin Meclis'te Temsili"
3. İsmail Göldaş, a.g.e.
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
