Cumhuriyetin meşruiyeti tartışması

29 Ekim 1923'te cumhuriyetin ilanı, Türkiye'nin siyasi tarihinde dönüm noktasıdır.

Ancak bu olayın üzerinden 100 yıl geçmesine rağmen hâlen "meşruiyet" üzerinden tartışılıyor.

Özellikle şu iddia öne sürülüyor:

"Cumhuriyetin ilanı sırasında Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde yeter sayı bulunmamış, muhalif vekiller evlerinde tutulmuş, dolayısıyla Cumhuriyet ve Mustafa Kemal Paşa'nın Cumhurbaşkanlığı hukuka aykırı ve gayri meşrudur" deniyor.

Bu makalenin amacı, bu eleştirilere karşılık kurucu iktidar teorisi ışığında cevap geliştirmektir.

Çünkü cumhuriyetin ilanı, sıradan bir yasal düzenleme değil, bir kurucu irade eylemidir.

Anayasalar hukuki değil, siyasi metinlerdir; onların meşruiyeti, usulden değil, kurucu iradenin fiilî gücünden doğar. ¹

Kaldı ki saltanatın kaldırılmasında -kaynağı kesin olmayan- bir konuşmasında Gazi "…iktidar bir olup bittidir ve olup bitmiştir…" cümleleriyle anlaşılır bir dille ifade etmiştir.

Teorik çerçeve: Kurucu iktidar ve yasallık

Konuyu analiz etmek için öncelikle gücün ve özellikle de siyasal gücün doğasından başlamak gerekir.

Devletin iki meşruiyet kaynağı vardır. Fiili maddi güç ve manevi güç.

Çoğu zaman manevi güç maddi gücün arkasından geldi.

Carl Schmitt anayasa hukukunda kurucu iktidar (pouvoir constituant) ile kurulmuş iktidar (pouvoir constitué) ayrımı yapar.

Kurucu iktidar, hiçbir hukuk normuna bağlı olmadan yeni bir düzen yaratan olağanüstü güçtür; kurulmuş iktidar ise bu düzenin kuralları içinde işleyen olağan iktidardır. ²

Hans Kelsen'in "Grundnorm" teorisi de benzer bir noktaya işaret eder.

Hukukun geçerliliği, nihai olarak varsayımsal bir temel norma dayanır; fakat bu norm, aslında fiilen üstün gelen gücün kabul ettirdiği varsayımdır. ³

Hannah Arendt, kurucu eylemi "başlangıç mucizesi" olarak adlandırır: hukuk dışı ama hukuk kurucu bir eylem. ⁴

Rousseau'da ise kurucu an, "genel iradenin kendisini doğrudan göstermesi"dir. ⁵

Buradan çıkan temel sonuç: Yasalar hukuki metinlerdir, meşruiyetlerini anayasaya ve usule uygunluktan alırlar.

Anayasalar ise siyasi metinlerdir, meşruiyetlerini kurucu iradenin fiilî gücünden alırlar.

Erken dönem örnekleri

1. Mete Han: Töreyi çiğneyerek töre kuran güç: Hun hükümdarı Mete Han, babasını öldürerek iktidara geldi. Bu eylem, Töre açısından en büyük suçlardan biriydi. Boylar bu gerekçeyle ayaklandılar. Ancak Mete Han bir buçuk yılda bütün boyları itaat altına aldı. ⁶ Eğer yenilseydi gayri meşru bir iktidar girişimcisi ve baba katili olarak yargılanacaktı; fakat başarılı olduğu için Töre/Anayasa kurucu lider oldu.
    
2. Hz. Ebûbekir'in halife seçilmesi: 632'de Hz. Peygamber'in vefatından sonra Müslümanların çok küçük bir kısmı Saqīfe'de toplandı. Ensâr ile Muhâcirler arasında tartışmalar sürerken Hz. Ömer, Hz. Ebûbekir'e biat etti. Bu biat, fiilen üstünlük sağladı. ⁷ Hz. Ömer söz konusu oturumda "Kureyş Kureyş'ten başkasına itaat etmez" diyor. Zira aynı sözü Ensar'dan zayıf bir kabile reisi söylese idi anlamsız olacaktı. İşte bu iktidar yaratan güçtür. Katılanlar ümmetin yüz binde biri bile değildi; fakat kurucu irade açısından mesele sayı ve kurallar değil, fiili güçtür.
    
3. Muâviye ve Emevîlerin iktidarı: Muâviye, iktidarı önce hile ve darbeyle ele geçirdi, sonra da oğlu Yezid'le saltanata dönüştürdü. Buna rağmen, sonraki İslam âlimlerinin birçoğu, fiilen karşı koyamayacaklarını görerek bu düzeni kabul ettiler. Gazâlî, "fitne, zalim sultana itaatten daha ağırdır" diyerek bu düşünceyi gerekçelendirdi.⁸ Böylece Emevî iktidarı normatif açıdan sorunlu olsa da kurucu irade onda temerküz ettiği için meşruiyet kazandı.

Orta dönem: Osmanlı örneği

• Yavuz Sultan Selim'in tahta çıkışı: Yavuz Sultan Selim, babası II. Bayezid'e karşı iki kez isyan etti. İkincisinde ordunun yanına geçmesiyle tahta çıktı. Osmanlı hukuku açısından bu, gayri meşru bir kalkışmaydı.⁹9 Ancak başarıya ulaştığında meşruiyeti tartışılmadı; Osmanlı tarihinin en güçlü padişahlarından biri oldu.

Modern dönem örnekleri

1. 1961 ve 1982 Anayasaları: 1961 ve 1982 anayasaları, karar yeter sayısıyla değil, askeri darbelerin sonucunda yapılmıştır. Eğer darbeler başarısız olsaydı darbeciler isyancı olarak tarihe geçeceklerdi. Ancak başarılı oldukları için kurucu iktidar oldular ve yeni düzen kurdular. ¹⁰ Manevi onayı anayasa referandumu ile sağladılar. Bu silah doğrultulmuş bir halka önce onaylayanlar el kaldırsın deyip, sonra "eller yukarı" emrinin onayıdır. Maddi güç manevi meşruiyeti üretmiştir.
    
2. Osmanlı'dan cumhuriye'e kurucu iktidarın sürekliliği (1919-1923): Mustafa Kemal Paşa, 1919'da Padişah Vahdettin tarafından Anadolu'da oluşturulacak kuvvayı örgütlemek için olağanüstü yetkilerle görevlendirildi; bu, Osmanlı iç hukuk düzeni açısından tamamen yasaldı. Amasya Genelgesi (22 Haziran 1919), "milletin istiklâlini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır" ifadesiyle bir ihtilal bildirisi niteliğindedir. ¹¹

Erzurum ve Sivas Kongreleri, Mustafa Kemal'i siyasal lider olarak (heyeti temsiliye) yetkilendirdi. Misak-ı Millî kararları, Osmanlı Meclis-i Mebusanı tarafından Sivas kongresinin baskılarıyla kabul edilince kurucu irade fiilen devletin içine girmiş oldu. ¹²

23 Nisan 1920'de TBMM açıldığında Osmanlı Devleti hukuken hâlâ mevcuttu. Fakat Kanun-ı Esasî yetersizdi; bu boşluk TBMM'nin kurucu iktidar olarak doğmasına imkân verdi. 1922'de saltanat kaldırıldığında Osmanlı fiilen sona erdi. ¹³

29 Ekim 1923'te yapılan şey, zaten fiilen doğmuş olan kurucu iradenin rejimi belirlemesiydi: O da cumhuriyetti.

Cumhuriyet: İhtilalden inkılaba

Cumhuriyetin ilanı, hukuken bir ihtilaldir: mevcut düzen olağanüstü biçimde değiştirilmiştir.

Ancak ihtilal, kalıcı kurumsallaşmaya ulaşmazsa tarihte bir parantez olarak kalır.

Cumhuriyet ise kısa sürede inkılaba dönüşmüştür. 1924 Anayasası ile kurumsallaşmış, eğitim ve hukuk reformlarıyla topluma yerleşmiştir.

Bugün hâlâ devam ediyor olması, bu ihtilalin inkılaba dönüştüğünün en açık göstergesidir.

Teorik sonuçlar

1. Kurucu iktidar meşruiyetini kendi gücünden alır. Başarısı sonuçtur. 
2. Yasalar için meşruiyet usule uygunluk; anayasalar için meşruiyet kurucu iradenin fiilî üstünlüğüdür.
3. İslam geleneğinde (Ebûbekir, Muâviye), Türk-Moğol siyasetinde (Mete Han), Osmanlı'da (Yavuz) ve modern Türkiye'de (darbeler, Cumhuriyet) aynı ilke geçerlidir.

Sonuç

Cumhuriyetin ilanını "yeter sayı yoktu, muhalifler evlerinde tutuldu" gerekçesiyle gayri meşru saymak, anayasa ile yasa arasındaki ayrımı gözden kaçırmaktır.

Cumhuriyetin ilanı, sıradan bir yasal işlem değil, bir kurucu irade eylemidir.

Mete Han'dan Hz. Ebûbekir'e, Muâviye'den Yavuz'a, darbelerden Cumhuriyet'e kadar görüldüğü gibi meşruiyetin kaynağı her zaman kurucu iradenin fiilî başarısı olmuştur.

Cumhuriyetin ilanı bir ihtilaldi; fakat kalıcı inkılaba dönüşerek tarihteki yerini aldı.

Mustafa Kemal'in cumhurbaşkanlığı da işte bu kurucu iradeyle oluşan gücün temerküzüdür.

Bu nedenle Cumhuriyet, tarihsel ve teorik açıdan en az Osmanlı Asya Hun devleti ve Osmanlı devleti kadar meşrudur.

^Dipnotlar

1. ^{TBMM Zabıt Ceridesi, 29 Ekim 1923, Cumhuriyet tartışmaları.}
2. ^{Schmitt, C. (2008). Constitutional Theory. Duke University Press.}
3. ^{Kelsen, H. (1960). Pure Theory of Law. University of California Press.}
4. ^{Arendt, H. (1990). On Revolution. Penguin.}
5. ^{Rousseau, J.J. (1997). Toplum Sözleşmesi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.}
6. ^{Sima Qian. Shiji (Tarihi Kayıtlar), Hun bölümü.}
7. ^{Taberî, M. (1990). Tarihü'l-Ümem ve'l-Mülûk, c. 3.}
8. ^{Gazâlî, Ebu Hâmid. (1993). İhyâ Ulûmi'd-Dîn. Kahire.}
9. ^{Uzunçarşılı, İ.H. (1983). Osmanlı Tarihi, Cilt II. Ankara: TTK.}
10. ^{Ahmad, F. (1993). The Making of Modern Turkey. London: Routledge.}
11. ^{Atatürk, M.K. (2005). Nutuk. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.}
12. ^{Zürcher, E.J. (2004). Modernleşen Türkiye'nin Tarihi. İstanbul: İletişim.}
13. ^{Lewis, B. (1961). The Emergence of Modern Turkey. Oxford University Press.}

 *Bu içerik serbest gazeteci veya konuk yazarlar tarafından hazırlanmıştır. Bu içerikte yer alan görüş ve ifadeler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.