Özel Çevre Koruma Bölgesi: Ülkenin doğal zenginlikleriyle tanınan özel bazı yörelerinde mevcut ekolojik dengenin korunması ve gelecek nesillere bozulmadan intikal ettirilebilmesi için ayrılmış ve 2872 sayılı Çevre kanununun 3 Mart 1988 tarihli ve 3416 sayılı Kanunla değişik 9'uncu maddesi gereğince belirlenmiş özel alanlardır.

Marmara Havzası'nda 54 küçük sanayi sitesi ve 8 bin 906 adet noktasal endüstriyel tesis olduğu tahmin ediliyor.

Marmara Havzası sınırları içerisinde atık su kirliliği oluşturan temel endüstriyel faaliyetler aşağıdaki şekilde özetlenebilir:

• İstanbul ve Kocaeli ilinde gıda, demir-çelik, kimya sektöründe faaliyet gösteren yoğun sanayi tesisleri,
• Kocaeli Gebze ve Dilovası ilçesinde yoğun demir-çelik, kimya, ilaç sanayi tesisleri,
• Yalova merkez ilçede bulunan tekstil ve kimya sanayi tesisleri,
• Balıkesir Gönen ve Çanakkale Biga'da bulunan deri sanayi tesisleri,
• Çanakkale ili, Biga ilçesi, Değirmencik Köyü altında bulunan demir-çelik tesisleri ve enerji üretim tesisleri,
• Bursa Gemlik'te bulunan zeytin işletmeleri.

Su kalitesinin giderek bozulmasına bağlı olarak, Marmara Denizi'ndeki riskleri araştırmak, Marmara Denizi ekosistemini ve esas kullanım amacını korumak amacıyla stratejiler geliştirildi.

Avrupa Yatırım Bankası tarafından (EIB TR/2004/01) finanse edilerek 2006 yılında tamamlanan MEMPIS Projesi, bir Master Plan çalışması ile birlikte bir yatırım stratejisini kapsıyor.

Söz konusu stratejinin geliştirilmesinde, kirletici kaynaklara dair kapsamlı bir analiz ile Marmara Denizi'nin hidrolojik ve ekolojik fonksiyonlarının modellenmesinden yararlanıldı.

Bu kapsamda kirlilik kontrolü ve arıtma alternatifleri için senaryolar geliştirilmiş ve bu senaryolar modellendi.

Ekosistemin ve denizin esas kullanım amaçlarının korunması için gerekli en elverişli uygulamalar tarif edildi.

İstanbul bölgesinde noktasal endüstriyel tesislerin yoğun olduğu ilçeler, Büyükçekmece, Küçükçekmece, Tuzla ve Pendik'tir.

İstanbul'da 7 bin 852 adet firmadan Endüstriyel Atık Su (EAS) kaynaklanıyor.

Toplam endüstriyel atık su debisi yaklaşık 72.648 metreküp /gündür.

EAS kaynaklanan işletmelerden 1187 tanesinde arıtma tesisi (ortak arıtmalar hariç) mevcut.

İleri kademe arıtma yapıp yapmadığı mutlaka araştırılmalı. 

Yönetmelik gereği arıtma tesisi gerekmeyen işletme sayısı 5087 olup, 937 işletme tesis içi arıtma tesisine sahip.

567 işletme atık suyunu taşıttırıyor, takriben 281 m3/gün EAS mevzuatta belirtilen limit değerler sağlanarak deşarj ediliyor, 744 m3/gün atık su için önlem aldırma çalışmaları devam ediyor.

Haliç'i besleyen Alibeyköy derelerinde su kalitesi değerleri NH4-N sebebi ile IV. sınıfa giriyor, yani çok kirli sınıfında.

Kağıthane, Ayazağa ve Alibeyköy derelerinde organik madde ölçümü yapılmıyor.

Örneğin Kağıthane deresinde NH4-N için hesaplanan karakteristik konsantrasyon 18 mg/L gibi oldukça yüksek seviyelere ulaşıyor.

Kağıthane deresinde renk parametresi de Sınıf IV'dır. 

İstanbul bölgesinde çoğu noktasal endüstriyel tesislerin atık suları İSKİ kanalizasyonuna bağlı. 

Kocaeli bölgesi özellikle Dilovası ve Gebze ilçelerinde noktasal endüstriye tesis faaliyetleri yoğun.

Körfez'in kuzeyinde bulunan Dilderesi, Bayramoğlu gibi dereler üzerinde yoğun olarak endüstriyel tesisler bulunmakta olup; hassas alan esaslarına göre çalışmayan klasik atık su arıtma tesisleri mevcut.

Kocaeli bölgesinde şu tesisler mevcut:

• Hisar deresine 4 adet,
• Çuhara deresine 5 adet,
• Sarı dereye 2 adet,
• İzmir körfezine 1 adet,
• Çayırova deresine 5 adet,
• Tavşanlı deresine 1 adet

Endüstriyel tesisin atık suları klasik atık su arıtma ile arıtılıyor, hassas alan sınır değerleri dikkate alınmadan yani ileri kademe arıtılmadan atık sular dereler, çaylar yolu ile dolaylı olarak Marmara Denizi'ne deşarj ediliyor.

Bazıları da doğrudan Marmara Denizi'ne deşarj ediliyor.

İdare gereğini yapmadığı sürece tesislerin bu konuda suçu yok. 

Kocaeli bölgesinde ele alınan endüstriyel tesislerin deşarjlarının değerlendirilmesi sonucunda 202 deşarjın alıcı ortam üzerinde önemli baskı oluşturuyor.

Bu baskılardan 8'i biyobozunur endüstriyel atık su deşarjı olarak tanımlanırken, geri kalan 194'ü biyobozunur olmayan endüstriyel atık su deşarjlarına ait.

Yalova bölgesinde bulunan tekstil ve kimya endüstrileri alıcı su ortamlarına baskı oluşturuyor. Ayrıca, Altınova'da Tersaneler bulunmakta olup; söz konusu işletmeler deniz ve çevresine baskılar oluşturuyor.

Yalova'da Kimya Sanayi, Tekstil Sanayi, Temizlik Kâğıtları Üretimi, Tersanecilik, Çimento Paketleme, Hazır Beton, Taş Ocağı, Atık Toplama Ayırma, geri dönüşüm, Ahşap ve Plastik Palet, kasa vb. üretimi, kurulum aşamasında olan iki OSB (Giyim OSB ve Karma OSB), Metal İşleme San. gibi kuruluşlar ve diğer küçük sanayiciler bulunuyor.

Endüstride kullanılan su genelde şebekeden (Gökçedere Barajı) karşılanıyor.

Az sayıda yeraltı kuyusu da kullanılıyor.

Atık su olarak günlük yaklaşık 15 bin m3/gün sanayi kaynaklı atık su klasik atık su arıtma esaslarına göre arıtılarak alıcı ortama veriliyor.

Atık su deşarj noktaları, Taşköprü Bölgesinden direkt olarak Marmara Denizi'ne ve Altınova Bölgesinde Darlık Deresine şeklinde.

Diğer küçük arıtma deşarjları dereler yoluyla Marmara Denizi'ne deşarj ediliyor.

Yalova ilinde plastik, tekstil, elyaf, mermer, kimya, dondurulmuş gıda, kağıt ürünleri, ambalaj ve otomotiv yedek parçası konusunda üretim yapan sanayi kuruluşları faaliyetlerini sürdürüyor.

Elde bulunan sanayi kuruluşlarının il kollarına göre dağılımı şu şekilde.

Tekstil sektöründe 5, konfeksiyon sektöründe 9, kimya sektöründe 3, enerji sektöründe 1, kağıt sektöründe 2, plastik sektöründe 4, inşaat sektöründe (hazır beton tesisi olarak) 4, gıda sektöründe 11, mermer, maden ve seramikte 10 adet büyük sanayi işletmesi mevcut. 

Yalova civarındaki Avcıdere, Suludere, Yağcıdere ve Karadere'de BOI, NH4-N ve NO3-N Sınıf I, yani çok temiz su kategorisinde.

Ancak bu derelerde toplam Fosfor Sınıf III ya da IV'e, yani kirli ya da çok kirli sınıfına giriyor.

Marmara Denizi'nde müsilaj oluşmasında kritik madde fosfordur. 

Bursa bölgesi Gemlik'te yoğun olarak yapılan zeytincilik nedeni ile karasu baskısı bulunuyor.

Nilüfer Çayı üzerinde yoğun endüstriyel tesis baskısı bulunuyor.

Nilüfer Çayı, denize dökülmeden önce Susurluk Nehri'ne bağlanıyor.

Susurluk Nehri, fiziksel koşullara bağlı olarak Gemlik Körfezi'ne yöneliyor.

Susurluk Nehri'nin taşıdığı kirlilik yükleri Körfeze ciddi kirlenme baskısı oluşturuyor.

İkizce-Badırga Köyleri arasında bulunan Bursa Deri İhtisas ve Karma Organize Sanayi Bölgesine, Osmangazi İlçesi, Soğanlı Mahallesinde 30 yıldır faaliyet gösteren 110 adet tabakhane ile Mustafakemalpaşa ilçesinde faaliyet gösteren tabakhanelerin taşınması sağlandı.

Evsel ve endüstriyel nitelikli atık suların arıtılması amacıyla inşaatı gerçekleştirilen arıtma tesisi faaliyete geçti.

Nilüfer ilçesinde kurulmuş olan Bursa Ticaret ve Sanayi Odası Organize Sanayi Bölgesi bünyesinde toplam 190 işletmenin evsel ve endüstriyel nitelikli atık sularının klasik atık su arıtma esaslarına göre arıtıldığı 2 adet 48 bin m³/gün kapasiteli atık su arıtma tesisi mevcut.

Gönen ilçesinde süt ve deri endüstrisi ve peynir altı suyu

Bursa Gönen'de hayvancılığa dayalı olarak süt ve süt ürünleri işleme tesisleri bulunuyor.

Bu tesislerin büyük bir bölümü kesikli çalışan ve üretim kapasiteleri küçük ve değişken olan aile işletmeleri olup, çok az bir bölümü ise yeni teknolojileri kullanan ve sürekli çalışan orta ve büyük ölçekli işletmelerdir.

Sektörün çevre konusunda en büyük sorununu arıtılması zor ve pahalı olan peynir altı atık suyu oluşturuyor. 

Peynir altı suyu bileşiminde yüksek kimyasal oksijene (KOI) neden olan laktoz (yüzde 70-75), çözünür proteinler (yüzde 10-15), yüksek konsantrasyonlarda askıda katı madde, klorür ve sodyum içermekte ve bu da potansiyel bir kirlilik riski oluşturuyor.

Balıkesir'de 2 adet ve Tekirdağ'da 2 adet peynir altı suyu işleyen tesis bulunmakta olup; söz konusu tesislerde kapasite problemi bulunmuyor.

Salça ve konserve üretimi

Bursa'da 8 adet salça ve konserve fabrikası yer alıyor.

Bu tesislerin çoğu domates sezonunda faaliyet göstererek kesikli olarak çalışmakta ve çalışma döneminde yoğun su kullanıyor.

Bursa ilinde, havzada kalan bölüm içinde sanayi, Gemlik ve Orhangazi'de yoğunlaştı.

Gemlik'te 170 adet endüstriyel tesisi bulunmakta olup, ağırlığı 71 adet tesis ile tekstil ve 25 adet otomotiv tesisi oluşturuyor.

Orhangazi'nin İznik gölüne yakın kısımlarında ise gıda ve demir-çelik tesisleri bulunuyor.

Balıkesir bölgesi: Balıkesir bölgesinden dereler yoluyla ve doğrudan Marmara Denizi'ne 38 noktasal endüstriyel tesisten günlük 91 bin 116 ton atık su kimyasal ve klasik biyolojik atık su arıtma ile arıtılmış atık su deşarjı yapılıyor.  

Marmara Denizi için önemli fosfor kirletici kaynağı olan Bagfaş Bandırma Gübre tesisine ait atık su verileri maalesef elde edilemedi.

Bandırma'da bulunan BAGFAŞ ve sülfürik asit tesisleri, körfez üzerindeki en ciddi baskı unsurlarıdır.

Yüksek fosfat kirliliğinin, körfezdeki gübre fabrikasından kaynaklı olduğu söylenebilir.

Çanakkale bölgesi: Çan ve Biga deri, demir çelik, süt ve zeytinyağı endüstrileri mevcut.

Çanakkale İlinde sanayi, ağırlıklı olarak Çan ve Biga ilçelerinde yoğunlaştı.

Elde daha çok tarımsal faaliyetlerin gelişiminin bir sonucu olarak tarıma dayalı üretimde bulunan çok sayıda endüstriyel tesis bulunuyor.

Bu tesislerin en önde gelenleri; Dardanel Ö. Konserve Sanayidir. Yenice Gıda Sanayi, T. Süt Ürünleri işletmeleridir.

Bunların haricinde Çan'da kurulu bulunan maden sanayi de önemli.

Diğer yandan küçük işletmeler olarak ise Ayvacık.

Biga ilçelerinde zeytinyağı işletmeleri ile yine Ayvacık ve Biga ilçelerinde çok sayıda mandıra kapsamında süt işleyen tesisler var.

Elde kirletici açıdan önemli olmamakla birlikte çok sayıda un fabrikası da bulunuyor.

Bunların haricinde il genelinde 2007 yılı itibarı ile bulunan toplam 275 üretici şirket bulunuyor.

Havzanın Çanakkale-Balıkesir kesimindeki önemli akarsulardan olan Gönen Çayı, Gönen ilçesi öncesinde birçok parametre açısından temiz su kategorisine giriyor.

Bu bölümde KOİ, BOI, NO3-N, çözünmüş oksijen, inorganik parametreler, C grubu parametreler Sınıf I'e girerken, sadece NH4-N Sınıf II, NO2-N ise Sınıf III'e giriyor.

Gönen sonrasında ise KOI Sınıf II-III, BOI Sınıf III-IV, NH4-N, bor ve çözünmüş oksijen Sınıf IV, sodyum ve klorür de Sınıf III'e giriyor.

Değirmendere karışımı sonrasında Gönen Çayı'nın mansabında ise KOI, sodyum ve klorür yeniden Sınıf II'ye yükseliyor.

Zeytin Karasuyu

Marmara Havzası'nda 2019/2020 sezonunda yaklaşık 35 bin 500 ton zeytin yağı üretildi.
"Zeytinyağı Tesislerinde Oluşan atık suların Yönetiminde Uyulması Gereken Teknik Hususlar" konulu 2015/10 sayılı Genelge düzenlenmiş ve zeytinyağı üretiminin 2 fazlı sistemlere geçiş yaparak karasu sorununun ortadan kaldırılması sağlandı. 
 

Tablo 1. Marmara Denizi'ne deşarj eden zeytinyağı işletmelerinde proses dağılımı

Tüm zeytin yağı üretiminde 2 fazlı sisteme geçilmesi ile ciddi oranda zeytin karasuyu sorunu çözüldü.  
 

Şekil 1. Marmara Havzası'ndaki zeytinyağı üretim tesisleri

İki Fazlı üretim prosesinde 1 ton zeytin başına 0,1 metreküp zeytin karasuyu çıkıyor.

Atık suyun KOİ değeri 10 bin – 15 bin mg/L arasında değişiyor.

Buna göre havzada 3 bin 550 ton zeytin karasuyu oluşuyor.

1 metreküp zeytin karasuyu yaklaşık olarak 20-30 metreküp evsel nitelikli atık suya eşdeğer.

Bu atık su geri kazanılmadan veya ileri kademe arıtılmadan alıcı ortama verilemez.

Marmara Havzası'nda bulunan işletmelerden; Balıkesir'de mevcut tesislerin yüzde 12'si, Çanakkale'de yüzde 52'si, Bursa ve Tekirdağ'da ise tamamı alıcı ortam olarak doğrudan veya dolaylı olarak Marmara Denizi'ne atık sularını deşarj ediyor.

Marmara Havası'nda doğrudan ve dereler, çaylar ve akarsular yoluyla dolaylı olarak Marmara Denizi'ne deşarj edilen tüm noktasal endüstriyel atık sular hassas alan sınır değerlerini sağlayacak şekilde ileri kademe arıtılmalı.

Havzadaki noktasal endüstriyel tesislerin atık suları ileri kademe arıtması ile ilgili gerekli takvimlendirme ve yatırımı yapmalı.

Havzadaki tüm noktasal endüstriyel atık su deşarjları online izlemeye alınmalıdır. Derelerin, çayların, akarsuların su kalitesi online izlenmeli ve kamuoyu ile paylaşılmalı. Sınır değerlerini aşan tesislere ciddi yaptırımlar uygulanmalı. 

Noktasal endüstriyel tesislerin debileri ve atık su arıtma özellikleri net olarak belli olmadığı için toplam azot ve toplam fosfor kirlilik yükleri hesaplanamadı.

Mutlaka bu konuda çalışma yapılmalı ve noktasal endüstriyel tesislerin kirlilik yükleri ortaya konmalı. 

Marmara Havzası'nda bazı evsel, kentsel ve endüstriyel atık su arıtma tesislerinde azot ve fosfor hassas alan sınır değerlerini sağlayacak şekilde arıtmadan Marmara Denizi'ne deşarj ediliyor.

Bu yüzden Marmara Havzası'ndaki tüm atık su arıtma tesisi çıktıları online (pH, toplam azot, ÇO, toplam fosfor, KOI ve iletkenlik gibi) izlenmeli. 

Sorunu teşhis edebilirseniz çözüm üretebilirsiniz. 

Hassas alanlar deşarj sınır değerleri

Marmara Denizi'ne doğrudan ve dereler, çaylar (Nilüfer çayı ve benzerleri) ve akarsular yoluyla deşarj edilen noktasal endüstriyel atık sular ileri kademe arıtılmazsa (Tablo 2'de verilen hassas alan sınır değerinde) ve dereler, çaylar ve akarsular online izlemeye alınmazsa Marmara Denizi fosseptik olmaya devam eder. 
 

Tablo 2. Hassas alanlar deşarj sınır değerleri 

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.