راه اگر بیراهه شد ره بر نمی اید به کار
در قفس دنیا بیایی پرنمی اید به کارEğer yol yanlışsa rehber işe yaramaz
Kafeste dünyaya geldiysen kanat işe yaramaz
İran'a dair son dönemlerde artan haberlerin odağında özellikle başkent Tahran'dan gelen görüntülerden edinilen izlenimle başörtüsü yasağının kalktığı veya yasakların fiilen etkisinin kalmadığı yönünde.
İran'ın en bilinen ve sık sık protestolara neden olan başörtüsü yasağı aslında çok daha büyük bir resme işaret ediyor:
İran'da yaklaşık 40 yılı aşkın bir süredir yönetimde olan mevcut rejim yerine dünyayla bütünleşik bir sistem inşası mümkün mü?
1979 Devrim sonrası İran'da rejim inşasına rengini veren Şii Ulemanın tarihsel dönüşümü, zorunlu örtünme yasası da dahil birçok alandaki hukuki düzenlemenin merkezinde bulunuyor.
Bu nedenle İran'da başörtüsü yasağının hukuki olarak kaldırılması devlet yönetim pratiğinde yapısal dönüşüme işaret eder niteliğe sahip.
Şii Ulemanın sınıfsal konumu
19'uncu yüzyıl dünya ölçekli sermaye birikim sürecinde bağımsız sınıfsal yapıya ulaşan Şii Ulema, İran bazaar (çarşı) sınıfıyla kurduğu ticari ve geleneksel ilişkilerle (evlilik yoluyla akrabalık), iktidar (lar)dan bağımsız bir güce dönüştü.
Sermaye birikim araçlarına sahip sosyo-politik güce ulaşan Şii ulemanın iktidardan bağımsız bir konumda bulunması, bu sınıfa tarihsel olarak iktidarlardan hoşnutsuzluk durumlarında toplumsal muhalefeti örgütleyebilme gücünü verdi.
1979 Devrimi'yle, babası Rıza Şah'tan devraldığı ve kısa süren Musaddık ara dönemi dışında 30 yıla yakın İran'ı yöneten Muhammed Rıza Şah devri sona erdi.
1979 sonrası İran'da ulusal yönetim, Pers/Fars kimlik bileşenine İslam inancının Şii mezhebinin güç vermesiyle inşa edildi.
1979 sonrası dini yönetici sınıf, Pehlevi Hanedanlığı'ndan miras devlet kademelerinde paralel yapılar inşa etti.
Modern devlet kurumlarının paralellerinin bulunduğu İran devlet yönetim kademeleri yönetici dini sınıfın belirlediği kadrolardan oluşuyor.
Öte yandan, Rehberlik kurumu ülke iç ve dış siyasetinin son karar merci olarak geniş yetkilerle donatılan mekanizma şeklinde işlevselleştirildi.
Bu durumda İran yönetiminde dönemsel siyasi değişimlerle devlet pratiğinin tarihselliği arasındaki ilişki düşünüldüğünde, mevcut rejimde bir kopuş mu süreklilik mi olduğu tartışmalarında başörtüsü yasağı önemli başlıklardan biri niteliğinde.
Nitekim başörtüsü yasağı İran'da devrim sonrası süreçte "Batı'nın kültürel emperyalizmine karşı" konumlanışının toplumsal alandaki çıktılarından biri.
Kadınların kamusal alanda "İslami kurallara uygun giyinmesi" rejimin çatısını oluşturan pratiklerdendir.
Gelinen aşamada İran'da bazı dönemlerde başörtüsü yasaklarına ilişkin fiiliyatta görece daha ılımlı bir politika takip edilmekteyken bazı dönemlerde ise ahlak polisleri aracılığıyla yaptırımların arttırıldığı devlet yönetimi mevcut.
Dönemsel iç-politik değişimleri hem İran'ın tarihsel devlet pratiği ve Şii ulema sınıfının söz konusu tarihsellikteki konumu hem de uluslararası kapitalist sistemde aldığı pozisyon kapsamında değerlendirmek önemli.
2000'ler sonrası dünya ölçekli ekonomik kriz atmosferinde, ambargo ekonomisine sahip İran'ın bölgede kurmak istediği Şii ekseni politikası bir yandan dışarda bölgesel güç olma öte yandan da içerde toplumsal ve siyasal meşruiyeti sağlama paradoksuna1 neden oluyor.
Yaklaşık 20 yıldır İran'ın mevcut rejimi ülkenin neredeyse bütün ekonomik kaynaklarını askeri harcamalara ayırıyor.
Güvenliğe ayrılan bütçenin kamu hizmetlerinde yol açtığı daralma ve eşitsizliği derinleştiren küresel ekonomik koşullar, İran'da siyasi ve sosyal yaşama yönelik kısıtlamaların daha da artırılmasıyla sonuçlanıyor.
Küresel ekonominin derinleşen krizi ve artan milliyetçi politikalar ilişkisinin İran'da yansımasının, toplumsal ve siyasal yaşamı kısıtlayan yasakların artışı görüntüsünde belirmesi şaşırtıcı değil.
Merkezden çepere İran'da başörtüsü yasağı
Gelişmelerin başörtüsü yasağı görüntüsünde ortaya çıkışı, 16 Eylül 2022'de Tahran'da Mahsa Jina Amini'nin başörtüsü yasağına uymadığı gerekçesiyle gün ortasında ahlak polisi tarafından maruz kaldığı şiddetin ölümle sonuçlanması ve sonrasında ülke geneline yayılan protestolarla oldu.
Süreç, İran yönetiminin siyasal ve toplumsal yaşamda güvenlik devletine dönüştüğünün en açık kanıtıydı.
İran toplumu ve rejimi arasındaki çatlakların derinleştiği süreç, Haziran 2025'te başlayan İran-İsrail savaşı sonrası rejimin özellikle ekonomik ve askeri düzeyde yıpranmasıyla farklı bir aşamaya evrildi.
İç siyasette toplumsal meşruiyeti daha fazla kaybetmeyi göze alamamanın yansıması, Tahran'dan yayılan görüntülerden anlaşıldığı kadarıyla, kadınların giyim kuşam konusunda daha rahat oldukları şeklinde beliriyor.
Ayrıca zorunlu başörtüsüne yönelik katı uygulamaları "ahlaksız" olarak niteleyen reformist Cumhurbaşkanı Pezeşkiyan'ın 2, İran orta sınıfı ve gençlerinin taleplerini dile getiren çıkışları da sistem değişikliği izlenimini güçlendiriyor.
Ancak bu gelişmelere rağmen İran siyasi tarihinde görece ılımlı politikaları takip eden reformist cumhurbaşkanlarının seçimle başa gelmesi Rafsancani ve Hatemi örnekleri hatırladığında ilk değil.
Bunların yanı sıra İran'da başörtüsü yasağının her bölgede aynı şekilde uygulanmadığı da belirtilmeli.
Tahran'ın ülkenin başkenti olması, nüfusunun görece daha kozmopolit ve kent yaşamının Batı Avrupa tarzı tüketim kültürüne daha yakın olduğu söylenebilir.
Özellikle kuzeyinde Fransız kafeleriyle ünlü Tahran'da yaşam İran'ın diğer bölgeleriyle oldukça farklı.
Urmiye, Tebriz, Mahabad ve İsfihan gibi farklı eyaletlerde bulunan şehirlere yapılacak seyahatlerde söz konusu farklılık göze çarpıyor.
Bu şehirler, toplumsal yapı, nüfus kompozisyonu, kentleşme süreçleri, altyapı hizmetleri bağlamında belirgin farklılıklara sahip.
Örneğin, Kürdistan eyaletinde bulunan ve nüfusunun Sünni Kürtlerden oluştuğu Mahabad'da başörtüsü zorunluluğuna ilişkin yaptırımlar yaygın uygulama değil.
Ancak siyasi faaliyetlere ilişkin yasaklar daha görünür bir biçimde uygulanıyor.
İran'da başörtüsü yasağı, eyaletlerin geleneksel toplumsal yapısı, mezhebe bağlı farklılıklar, siyasi yasaklarla fazlasıyla iç içe geçmiş dinamiklere sahip.
İran'da kapitalist öncesi toplumsal yapının dönüşüm serüveni, bölgeler ve toplumlara göre önemli farklılıkları bulunuyor.
İran'ın kırsal bölgelerinde hâlâ güçlü bir biçimde geleneksel toplumsal yapının varlığını sürdürdüğü söylenebilir.
İran sathında sermaye birikim sürecinin özgül koşulları nedeniyle toplumsal yapı değişiminin sınırlı ve çeşitli doğası başörtüsü yasağının bölgeden bölgeye farklılık göstermesiyle yakından bağlantılı.
Eyaletleri merkeze bağlı ve fakat geleneksel yapının korunmasına imkân tanıyacak bir biçimde yönetme pratiği ise söz konusu bölgesel farkın sürekliliğini sağlayan koşullarda direnç yaratıyor.
Gelinen aşamada hiç şüphesiz tek bir nedeni olmayan ve belirli iktidar dönemleriyle açıklanamayacak kadar nedensellikleri olan gelişme süreçleri mevcut.
Bu nedenlerle, İran'da başörtüsü zorunluluğu ve kadının kamusal alanda varlığına yönelik kısıtlamaların hukuki olarak kaldırıl(ama)ması devlet pratiğinde yapısal dönüşüm gerektirir.
Nihayetinde, İran'ın tarihsel koşulları da göz önüne alındığında halihazırda sistemde yapısal dönüşümün olduğunu söylemek kolay değil.
Öte yandan, küresel sistemde İran'ı dünyaya açabilecek bağımsız gücün varlığının ise tartışmalı olduğu oldukça açık.
1. https://ilketv.com.tr/melike-seker-yazdi-iran-iki-vasatin-cikmazi/
2. https://www.bbc.com/turkce/articles/c720jlpxljpo
*Bu içerik serbest gazeteci veya konuk yazarlar tarafından hazırlanmıştır. Bu içerikte yer alan görüş ve ifadeler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
