Günümüzde Türkiye’de artan uyuşturucu kullanımı ve buna yönelik operasyonlar, toplumsal bir kriz olarak medyada yer almaktadır. Bu bağlamda, Osmanlı Devleti’nin benzer sorunlarla mücadelesi bizlere tarihsel bir perspektif sunuyor. Afyon ve esrar, Osmanlı toplumunda ihracat geliri açısından hem ekonomik bir değer hem de tıbbi bir araç olarak konumlanmış ancak keyif verici tüketimleri dini ve sosyal düzen açısından tehdit olarak görülmüştür. Şer’iyye Sicilleri yani kadı mahkemelerinin kayıt defterleri bu mücadelede vazgeçilmez birincil kaynaklardır ki; bunlar toplumsal suçları, tanık beyanlarını ve cezaları belgelemektedirler. Bu makalemizde, sicillerdeki örnekler üzerinden Osmanlı ceza sistemini analiz ederek, ta’zir cezalarının esnekliğini ve etkinliğini ele alacağız.
Osmanlı Toplumunda Uyuşturucu Madde Kullanımı
Osmanlı’da afyon (haşhaş) ve esrar (kenevir) türleri 15.-19. yüzyıllar arasında yaygınlaşmıştır. Afyon, tıbbi literatürde (örneğin, İshak bin Murâd’ın Havâss’ül Edviyesi, 1387) ağrı kesici ve yatıştırıcı olarak tarif edilirken saray hekimleri tarafından macunlarda kullanılmıştır. Esrar ise, kenevirin endüstriyel (lif, sabun) ve keyif verici formları (haşiş, beng) ile bilinirken Şerafeddin Sabuncuoğlu’nun Mücerrebnamesi (15. yy.) bağımlılık risklerini vurgulamaktadır. Ekonomik olarak, İngiltere’ye afyon ihracatı hazineye “öşr-i afyon” vergisiyle katkı sağlamış ve tarımı belirli illerde (Afyonkarahisar, Manisa) teşvik edilmiştir.
Kullanım, Süleymaniye Camii civarı esnaf-ı bengciyan kahvehaneler ve çarşılarda sosyal bir olgu haline gelmiştir. Evliya Çelebi, Seyahatnamede İstanbul tiryakilerini (afyon kullanıcıları) “zayıf, şuursuz” olarak betimlerken esrarhanelerde nargileyle tüketildiğini belirtir.
Toplumsal eleştiriler, Gelibolulu Mustafa Âlî ve Kâtip Çelebi gibi müelliflerden gelmiştir ki kullanımı daha çok, hırsızlık ve akıl hastalıklarıyla ilişkilendirilmiştir. Şair Bâki, Abdâlların esrara olan düşkünlüklerini bir beytinde şöyle kaydeder:
Âşık ki sûz-ı aşk ile uryân olup gezer,
Abdâldur ki âlemi hayrân olup gezer.
19. yüzyılda, morfin izolasyonuyla talep artmışken hapishanelerde (Selanik 1906) ve bimarhanelerde (Toptaşı 1898) vakalar çoğalmıştır.
Uyuşturucuya Karşı Ceza ve Fetvalar
Osmanlı ceza hukuku, şer’i (İslam fıkhı) ve örfi (kanunnameler) unsurların sentezidir. Uyuşturucu kullanımı, Kur’an ve hadislerde içkiyle benzer şekilde “sarhoş edici” (muskir) kabul edilmiş fakat had cezası (80 değnek) içki için öngörülmüş, afyon veya hesrar için ta’zir uygulanmıştır. Ta’zir, kadı takdirine bırakılan cezadır ve bunlar ekseriyetle dayak (tazir-i def), hapis, sürgün, kürek ve para cezası olarak uygulanmıştır. Fetvalar, bu ayrımı pekiştirmiştir. 16. yüzyıl alimlerinden İbn Kemal afyonu tıbbi kullanımda helal, keyif için haram ilan etmiş; sekr yani sarhoşluk sınırını aşanlara ta’zir öngörmüştür. Şeyhülislam fetvaları esrarı “haram” saymış ancak sicillerde had uygulanmamıştır. Kanuni Sultan Süleyman dönemi kanunnamelerde esrar içenlere ta’zir vurgulanırken bu içkiyle eş tutulmuştur.
Şer’iyye Sicilleri’nde Cezai Uygulamalar
Şer’iyye Sicilleri, yerel mahkemelerin günlük kayıtlarını içerir. Mesela bunlar uyuşturucu suçları, ahlak ve kamu düzeni ihlalleri altında yer alırlar. Kayseri, Manisa, Bursa şehrine ait 16.-19. yüzyıl sicillerinde afyon davaları doğrudan kaydedilmiş ve içkiyle benzer ta’zirlere rastlanmıştır.
Bursa Şer’iyye Sicillerine ait bir belgede esrar içenlere ta’zir cezası yani dayak uygulanmış ve kadı, bu davada toplumsal zararı gerekçe göstermiştir. Benzer şekilde, afyon tiryakilerine para cezası olarak bir akçe ceza kesilmiştir.
1580 yılına ait Kayseri Şer’iyye Sicillerindeki bir kayıtta ise içki meclisinde esrar karışımı kullanan grup, mahalle şikayetiyle yargılanmış ve ta’zir olarak 15 gün hapis ve teşhir cezası uygulanmıştır. Aynı tarihlerde Manisa Şer’iyye Sicillerine ait bir davada ise sefer dönüşü afyon kullanan askerlere sürgün cezası uygulanmış ve belgede disiplin bozucu etki vurgulanmıştır.
Yine Üsküdar Şer’iyye Sicillerinde esrar satışı davalarında, ikrar (itiraf) üzerine ta’zir olarak kırbaçlama verilmiştir. Afyon satışının ilaç yapımından kullanılmak şartıyla bu dönemde gayrimüslimlere kısıtlı izinle ticaretinin yapılması yasalar çerçevesinde düzenlenmişti.
Sicillerde cezalar, suçun tekrarı ve sosyal etkiye göre değişirmekte, Celali isyanları gibi ekonomik krizlerde arttığı görülmüştür. Mühimme Defterleri merkezi fermanlarla ta’ziri desteklemiş, örneğin esrar kaçakçılığına kürek cezası dahi verilmiştir. (MD 7, nr. 1691)
(Son Osmanlı döneminde bazı esrarkeşler.)
Sonuç
Osmanlı Devleti’nde afyon ve esrar gibi uyuşturucu maddelerin kullanımı, tıbbi ve ekonomik amaçlarla teşvik edilmiş olsa da, keyif verici nitelikleri nedeniyle toplumsal ve dini sorunlar yaratmıştır. Bu yazımızda, Şer’iyye Sicilleri’ni temel kaynak alarak, Osmanlı ceza hukukunda belli başlı maddelere yönelik mücadelede had cezalarının değil, ta’zir cezalarının hâkimiyetini inceledik. Fetvalar, kanunnameler ve sicillerdeki örnekler, uyuşturucu kullanımına dayak, hapis, sürgün ve para cezalarının uygulandığını ortaya koymaktadır.
Osmanlı Devleti, uyuşturucuyla mücadelede şer’i ta’ziri, örfi unsurlarla esneterek uygulamış ve Şer’iyye Sicilleri, bu esnekliğin toplumsal uyumu sağladığını göstermektedir. Had cezalarının olmaması önemli olmakla birlikte, fetvaların etkisiyle tıbbi nedenlerle ticaretine müsade edilmesine rağmen, sözkonusu kanunlar afyon kullanımındaki keyif tüketimini caydırmıştır.
Kaynaklar
Üsküdar Şer’iyye Sicilleri (16. yy.). 16. Yüzyıl Üsküdar Şer’iyye Sicillerinde İçki İçme Suçu.
Akkuş, H. (1999). Kanunnamelerdeki Ceza Hukuku Hükümleri ve Şer’î Tahlili. İslâmî Araştırmalar, 1(1), 89-120.
Erkal, S. (2021). Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Uyuşturucu Kullanımı ve Cezası.
Özcan, H. T. (2024). Osmanlı Devleti’nde Uyuşturucu Maddelerin Üretim, Tüketim ve Sosyal Alanda Kullanımı. Neva Esnaf ve Sanatkarlar.
Şimşek, V. (2021). Suç ve Ceza: Osmanlı Toplumunda Bireysel Suçlar ve Cezalar (1559-1609).
Taşdemir, M. (2016). İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku. İstanbul Üniversitesi Tezi.
Türkay, C. (2018). Osmanlı Toplumunda Uyuşturucu Madde Kullanımı ve Devletin Buna Karşı Bazı Mücadele Çalışmaları.
*Bu içerik serbest gazeteci veya konuk yazarlar tarafından hazırlanmıştır. Bu içerikte yer alan görüş ve ifadeler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
