Kazakistan'da "Kara Ocak" olarak adlandırılan olayların perde arkası yavaş yavaş aydınlanıyor. Halkın hoşnutsuzluğunu kullanan devlet içinde darbe teşebbüsü olarak karşımıza çıkıyor.
Nitekim eski Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev ile Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev arasındaki güç mücadelesi olayların belirleyicisi olmuştur. Söz konusu güç mücadelesi, memnuniyetsizliği artan orta sınıf ile yönetim ve ekonomiden pay alamayan klanların sokağa dökülmesini sağlamıştır.
Kazakistan'da sosyal, siyasi ve ekonomik yapıyı belirleyen cüz ve klan yapısı
Kazakistan'da klanlar arasındaki güç mücadelesi çerçevesinde tarafların protesto gösterilerini kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaya çalışmaları da protestoların hızla yayılmasına neden oldu ve iktidar mücadelesine de ivme kazandırdı.
Kazaklarda sosyal yapı klanlardan ve bu klanların oluşturduğu klan konfederasyonlarından oluşuyor. Kazakistan'da coğrafî olarak üç cüz (kabile konfederasyonu) bulunuyor (küçük, orta, ulu).
Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrası adaletin, devlet yapısının, liyakatın zayıflaması ile birlikte klan ve cüz yapısı yeniden toplumun sosyal, siyasi ve ekonomik yapısını belirleyen ana yapı olarak varlığını korumuştur. Bir cüze ve bir klana ait olmak bürokrasi ve siyasette yükselmek, ekonomiden pay almak için önemli olmuştur.
Bundan dolayı Kazakistan'da özellikle 1991'den itibaren cüz ve bunları oluşturan farklı klanlar arasında dışarıya pek yansımayan bir mücadele devam ediyor.
Nazarbayev, Ulu Cüz içindeki Shapyrashty klanından. 2019'dan bu yana Kazakistan'ın yeni cumhurbaşkanı olan Tokayev ise Ulu Cüz içindeki Zhalayyr'dan (Kushik klanı).
Janaözen: Orta ve Küçük Cüz'ün artan rahatsızlığı
Kazakistan'da protestoların başlamasının bir nedeni de klan yapısındaki eşitsizlikle bağlantılıdır. İktidardaki Ulu Cüz temsilcilerinin yaygınlığı ve özellikle petrol ve gaz satışından elde edilen gelirler olmak üzere, temel ekonomik faydaları almaları, Orta ve Küçük Cüz Kazaklarını rahatsız etti.
İlk olarak Küçük Cüz bölgesinde 2 Ocak 2022'de sıvılaştırılmış otomobil gazı (LPG) fiyatlarındaki artışa karşı protestolar patlak verdi. İsyan, Küçük Cüz'ün bir parçası olan Adai klanının temsilcileri tarafından başlatıldı. Adai'lar, Batı Kazakistan'daki Mangistau bölgesinde yaşıyor.
Aralık 2011'de de Nazarbayev ve akrabaları Aktau ve Janaözen'de işçiler tarafından protesto edilmiş, yüzlerce insan hayatını kaybetmişti.
1 Ocak'tan bu yana, fiyat litre başına 120 tenge'ye yükseldi. Bir yılda iki katına çıktı. Artan enflasyon, nüfusun reel gelirlerinde düşüş, ülkenin Nazarbayev Ailesi tarafından devam eden yönetimi, sıradan Kazakların artan hoşnutsuzluğu ile birlikte LPG maliyetindeki artış bir sorun haline geldi.
2 Ocak'ta Batı Kazakistan'da Janaözen şehrinin sokaklarına çıkan insanlar, "Yaşlı adam, git buradan!" (Şal, ket!) diye slogan attı. Shapyrashty'nin klan gücünün kaldırılmasını, tüm cüzlerin ve klanların ülkenin kamusal ve finansal yaşamına eşit katılımını istiyorlardı.
Bu arzu, Batılılaşmış aydınlar ve teknokratlar ile kuyularda ve madenlerde çalışan basit işçiler tarafından paylaşıldı. Kazakistan'ın klan devletine ihtiyacı yoktu.
Protestolar Batı Kazakistan'da Atyrau'ya ve Almatı'ya, 4 Ocak'ta tüm büyük şehirlere yayıldı. 5 Ocak'ta silahlar bir şekilde kalabalığın eline geçti.
Protestoculardan bazıları yağmalamaya başladı. Karışıklıkları fırsat bilen kriminal gruplar sahada sık sık görüntülendi. Ordu ve polisle çıkan çatışmalarda her iki tarafta da kayıplar oldu. Yüzlerce insan hayatını kaybetti.
Akaryakıta yapılan zam dolayısıyla başlayan protestolar, hızlıca tüm ülkeye yayıldığı gibi halkın dile getirdiği memnuniyetsizlik konuları da arttı, protestocular hükümetin istifası dâhil olmak üzere siyasi taleplerde de bulunmaya başladılar.
Diğer bir deyişle yıllardır biriken tepkileri de ortaya koymuş oldular. Henüz soruşturmalar devam etmekte. Zaman içinde Ocak 2022 olaylarının bir darbe girişimi mi, barışçıl protestoların manipülasyonu mu yoksa ülkeye dışarıdan bir müdahale mi olduğu ortaya çıkacaktır.
6 Ocak'ta, Cumhurbaşkanı Tokayev'in talebi üzerine, KGAÖ (Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü) ükelerinin askeri kuvvetleri Kazakistan'a geldi. İlki (özel kuvvetler bölümleri, 76. ve 45. hava tugayı) olan 3 bin Rus paraşütçü IL-76 ve AN-124 uçakları ile geldi.
Ayrıca, sembolik olarak 500 Belarus, 200 Tacik, 150 Kırgız, 70 Ermeni askeri geldi. 11 Ocak'ta KGAÖ kuvvetlerinin Kazakistan'daki görevini tamamladığı ve on gün içinde ülkeden çekileceği açıklandı. Çekilme takviminden önce tamamlandı görünüyor.
Tokayev yeniden istikrarı sağlayacak mı?
Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev'in olağanüstü hâl ilan etmesi ve ardından KGAÖ "barış gücü"nü göndermesiyle ülkede düzen yeniden sağlanacağına benziyor.
Kazakistan'da halk Nazarbayev'in ülke açısından yaptığı hizmetleri takdir etse de ülkenin Nazarbayev klanı tarafından yönetilmesinden rahatsız. Nazarbayev'in kendisinin de büyük bir prestij kaybına uğradığını söylemek mümkün.
Tokayev'in, Nazarbayev'de olan Güvenlik Konseyi başkanlığı yetkililerini kendine alması da Nazarbayev döneminin böylece sona erdiği anlamına geliyor. Tokayev, eski cumhurbaşkanı Nazarbayev'in ekibini hızla temizliyor.
Nazarbayev'in yeğenleri Samat Abish ve Kairat Satybaldy'nin tasfiyesi, Nazarbayev'in intikamını önlemek için önemlidir.
1.Samat Abish: Eski cumhurbaşkanı Nazarbayev'in yeğeni. Tokayev sonrası Kazakistan'ın üçüncü cumhurbaşkanı olamaya potansiyel bir adaydı. Kazakistan istihbarat kurumu olan KNB'nin (Ulusal Güvenlik Komitesi) ilk başkan yardımcılığı görevinden alındı. Yerine Tokayev'in kişisel asistanı Murat Nurtleuov getirildi.
Samat'ın KNB'nin başkan yardımcısı olarak protestoların başındaki eylemsizliği soruşturuluyor. Ayaklanmaların yeğen Samat Abish'in iktidarı ele geçirme planının bir parçası olarak evrilmesi arzu edildiği iddia ediliyor.
2. Krymbek Kusherbayev: Nazarbayev'in eski yöneticilerinden. İç ve dış politikanın ana yönlerinin geliştirilmesinden sorumluydu. Şimdi bunu, mevcut başkana sadık, bilgili ve genç bir yetkili olan Yerlan Karin yapacaktır.
3. Karim Massimov: Nazarbayev yönetiminde iki kez Başbakan oldu. Kazakistan ve Çin arasındaki ekonomik işbirliğinde lobicilik yaptığı iddia ediliyor. Son beş yıldır Kazakistan istihbarat kurumu olan KNB'nin (Ulusal Güvenlik Komitesi) başkanı olarak görev yapıyordu. 6 Ocak'ta Kazakistan Cumhuriyeti Ceza Kanunu'nun devlete ihanet maddesi gereği hakkında soruşturma başlatıldı. Devlete ihanet şüphesiyle gözaltına alındı. Daha önce Kazakistan Devlet Güvenlik Servisi'ne başkanlık eden ve Tokayev'in adamı olarak bilinen Yermek Sashimbayev KNB'nin yeni başkanı oldu.
4. Tokayev'in meşrulaştırılmasının temel koşulu sosyo-ekonomik değişimler olacaktır. Nazarbayev'in eski Ekonomi Bakanı, Stratejik Planlama ve Reform Dairesi Başkanı Kairat Kalimbetov görevinden alındı. Tokayev, 2019'dan beri ekonomi alanında çalıştığı Aset Irgaliyev'i Kazakistan ekonomisinden yeni sorumlu olarak atadı.
5. Kazakistan'da bir günde üç üst düzey KNB mensubu ölü bulundu. İkisinin intihar ettiği, birinin kalp krizinden öldüğü açıklandı.
Tokayev, devlet içinde değişimi zarif ve hızlı bir şekilde gerçekleştirdi. İlk önce olayların arkasında esrarengiz dış güçlerin olduğunu, olaya karışanların da terörist olduğunu ilan etti.
Ardından da yakıt ve gıda da daha düşük fiyatlar elde etmek ve vatandaşların gelirlerini artırmak için ilk adımları attı:
- Reformların devam edeceğine söz verdi.
- Bakanlar kurulunu feshetti, yeni Başbakan'ı atadı.
- Demokratik seçimlerin olacağını duyurdu.
- Nazarbayev'in yakınları görevlerinden alındı. Nazarbayev'in Shapyrashty klanı ekonomiden, siyasetten ve devlet yönetiminden tasfiye edilmeye başlandı.
- LPG fiyatları düşürüldü.
- Sosyal açıdan önemli gıda ürünleri fiyatlarına devlet düzenlemesi getirildi.
- Vatandaşların borç yükünü azaltacak tedbirler alındı.
- Artan faturalara ilişkin bir moratoryum getirildi.
- Sübvansiyonlu konut kirası getirildi.
- Sağlık sorunlarının çözümü için kamu ve özel kaynaklardan finanse edilecek olan bir fon oluşturuldu.
Nursultan Nazarbayev siyasi sahneden tasfiye oluyor. Tokayev ekibiyle birlikte gücün zirvesine çıkıyor. Ancak ciddi zorluklarla karşı karşıyalar. Terazinin nereye doğru ibresini döndüreceği, Tokayev rejiminin ayakta kalıp kalmayacağı, çökerse Kazakistan'ı kaosa sürükleyip sürüklemeyeceği henüz belli değil.
Ancak, siyasi ve ekonomik olarak yozlaşmış bir yapının tasfiyesinin kolay olmayacağı açıktır. Unutulmamalıdır ki Asya'da gücün el değiştirmesi geleneksel olarak acımasızdır. Tarih, giden seçkinlerin köklerinden sökülmesinin örnekleriyle doludur.
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
