Cezaevlerindeki mahrem soru: "Pembe oda"dan neden sadece “uslu” duran mahkumlar yararlanıyor?

Cezaevlerinde pembe oda uygulaması 6 yıl önce başladı. Pembe oda izni Batı'da ve uygulamanın dünyadaki pek çok versiyonunda “insan hakkı” olarak niteleniyor ve bu çerçevede kullandırılıyor.

Hapishanelerin “ıslah edici” amacına uygun görülerek, bazı ülkelerde 40 yıl önce başlatılan uygulamanın, Türkiye cezaevlerinde de “ödül” değil “hak" olarak tanımlanması talep ediliyor.

Pembe odaya ilgi katlanarak büyüyor

Kamuoyunda pembe oda olarak bilinen, cezaevindeki tutuklu veya hükümlülerin eşleri ile mahrem görüşme yapmalarını sağlayan “eş görüşmesi ödülü” adından da anlaşılacağı gibi bir hak değil, bir ödüllendirme türü.

Ödülü kazanmanın şartları; örnek davranış, üstün başarı, kişisel gelişim, istihbarat…

Pembe oda uygulaması Türk hukuk mevzuatına, 30 Mart 2013 tarihli “Hükümlü ve Tutukluların Ödüllendirilmesi Hakkında Yönetmelik”te yapılan değişiklikle girdi.

Mahkumların eşleriyle baş başa görüşmelerine imkan tanınması için cezaevlerine 610 adet pembe oda kuruldu.

 

 

Teklifin sahibi AK Partili vekil "duvarı delen mahkumu" örnek gösterdi

Cezaevlerinde pembe oda kurulması tartışmaları 2005 yılı Nisan ayında TBMM gündemine getirildi. Dönemin AK Parti Adana Milletvekili Atilla Başoğlu, tutuklu/hükümlülere cezaevinde kurulacak özel odalarda, ayda en az bir kez cinsel ilişki hakkı tanınması için yasa teklifi verdi.

“Bir mahkumun işlediği suçun, onu yemek, içmek, uyumak gibi, temel ihtiyaçlarından biri olan, eşi ile birlikte olmak hakkından da uzaklaştıramayacağını” öne süren Başoğlu, sadece mahkumun değil, eşlerin de cezalandırıldığını söyledi.

Mahkuma cinsel ilişki hakkının engellenmesinin cezaevlerinde cinsel tacize ve eşcinsel ilişkilere zemin hazırladığını iddia eden Başoğlu, 2003’te meydana gelen bir olayı da şöyle örnek verdi:

"Kartal Cezaevinde duvara delik açarak hamilelikle sonuçlanan hadiseler, halk arasında hayret, tesebbüm, yahut alayla anılırken devletimizin bu sosyolojik vakaya ciddiyetle yaklaşarak, çözüm ürütmek mecburiyeti vardır." 

Eş ile mahrem görüşmenin koşulları

Yönetmeliğin dayanağı, 13/12/2004 tarihli Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun’un 51. maddesinde tanımlanıyor:

“Kurum içindeki veya dışındaki genel durumları, iyileştirme etkinliklerine ilgileri ve uyumları, kurum düzenine karşı tutumları, kendilerine verilen işlerdeki gayretleri gibi beklenen davranış ve tutumları gösteren hükümlülere teşvik esaslı ayrıcalıklar tanınır.”

Yönetmelik, ceza infaz kurumlarında bulunan tüm hükümlü ve tutukluları kapsıyor. Cezaevlerinde pembe oda uygulaması, yönetmeliğin 4. bölüm, 11. madde ile 17. madde arasında, “Eş ve Aile Görüşmesi Ödülü” başlığı altında düzenleniyor.

 

 

Ödül kurulunda teknik personel bile var 

Hükümlü-tutukluların ödüllendirilmesiyle verilecek ödülün türüne, sayısına, süresine veya geri alınmasına İdare ve Gözlem Kurulu tarafından karar veriliyor. Kurul, ceza infaz kurumu müdürünün başkanlığında, gözlem ve sınıflandırmadan sorumlu 2. müdür, idare memuru, cezaevi tabibi, psikiyatrist, psikolog, sosyal çalışmacı, öğretmen, infaz ve koruma baş memuru ile kurum müdürü tarafından teknik personel arasından seçilen bir görevliden oluşuyor. Ödül verilecek hükümlü veya tutuklular ayda en az bir kez yapılan toplantıda oy çokluğuyla kararlaştırılıyor.

Ödüllendirilecek tutumlarda, sigarayı bırakmak da var, muhbirlik de

Pembe oda ve diğer ödülleri kazanma şartları, yönetmeliğin 8. maddesinde düzenleniyor. Ödül şartları şöyle:                                         

*Tutum ve davranışları ile diğer hükümlü ve tutuklulara iyi örnek olmak,                                                                                                     
*İyileştirme faaliyetlerine geçerli mazeret dışında sürekli ve etkin bir şekilde katılarak kişisel gelişim göstermek,
*İş, eğitim ve öğretim faaliyetlerine geçerli mazeret dışında sürekli katılarak üstün başarı göstermek,
*Kurumdaki kişisel ve ortak kullanım alanları ile bu yerlerdeki eşyaların temizlik, düzen ve korunmasına azami özen göstermek,
*Kurum içi ya da dışındaki sosyal, kültürel veya sportif faaliyetlere sürekli ve etkin bir şekilde katılarak kişisel gelişim göstermek,
*Kurum işleyişini sürdürmek için gerekli olan kurum iç hizmetlerinin yerine getirilmesinde istekli olmak ve üstün gayret göstermek,
*Uyuşturucu, alkol veya sigara bağımlısı olup da bu bağımlılıktan kurtulmak için kurumca yürütülen eğitim veya tedavi programlarına katılarak bu konuda gelişim göstermek,
*Kurum asayiş ve düzenini tehlikeye düşürebilecek hukuka aykırı bir eylemin ortaya çıkarılmasını sağlamak.

“Ödül değil bir hak”

Ankara’da pembe oda uygulaması konusunda danışma hizmeti sunan hukuk ofisi yöneticisi Av. Osman Yıldız, konuya dair Türk mevzuatındaki şartların soyut ve yoruma açık olduğunu savunuyor. Av. Yıldız, Avrupa ve Amerika’da bu hakkın hukuki kavram olarak “evlilik görüşmesi” adı altında tanındığını belirterek şu değerlendirmeyi yapıyor:

"Kriminologlar, evlilik ziyaretlerinin aile bağları kuracağını ve recidivizmi (tekrar suç işleme eğilimi) azalttığını çeşitli deneylerle ortaya çıkarmıştır. Amerika’da yapılan birçok araştırma ve sosyolojik deney, bu haktan yararlanan kişilerin hapishane sonrası hayatlarında aile içi şiddetin azaldığını ortaya koymuştur."

“Nikah şartı kaldırılsın partner ifadesi getirilsin”

Avrupa Birliği (AB) Türkiye Delegasyonu ve Açık Toplum Vakfı desteğiyle 2015’te kurulan, Ceza İnfaz Sisteminde Sivil Toplum Derneği Türkiye Hapishaneleri Enformasyon Ağı (CİSST-TCPS), uygulamayla ilgili Independent Türkçe’ye şu değerlendirmeyi yaptı:

"Öncelikle pembe odanın bir ödül olarak tanımlanmasını doğru bulmuyoruz. Bunun mahpuslar için bir hak olarak tanımlanması ve her mahpusun bu hakkını kullanabilmesinin sağlanması önemli. Aynı zamanda sadece eşleri kapsıyor olması birçok mahpusun bu haktan faydalanmasını engelleyen bir durum. Yasal eş dışında, partnerleri kapsaması gerektiğini düşünüyoruz."

Süre 3 saatten 24 saate kadar değişiyor

Yönetmeliğin 11 ve 13. maddelerine göre, “Kapalı ceza infaz kurumundaki hükümlü ve tutuklulara en erken ayda bir, en geç 3 ayda bir kez olmak üzere, 3 saatten 24 saate kadar eşleriyle, kurumun bu tür ziyaretler için ayrılan bölümünde ve personelin yakın nezareti olmaksızın mahrem şekilde eş görüşmesi ödülü” verilebiliyor. 

İlk görüşmenin süresi 3 saat olarak belirlenmiş. Bu süre, hükümlü veya tutuklunun tutum ve davranışları, kurumun fiziki yapısı, personel sayısı ve mevcut doluluk durumu dikkate alınarak kademeli şekilde 24 saate kadar artırılabiliyor.

 

 

Odalarda acil çağrı butonu var

12. madde, cinsel saldırı, cinsel istismar veya aile içi şiddet suçu işlemiş hükümlü ve tutuklular ile eş görüşmesi ödülü verilmesi için, buluşma öncesi psiko-sosyal yardım servisinden destek almasını öngörüyor. Her odada çift kişilik yatak, masa, iki sandalye, mini buzdolabı, metal elbise dolabı, banyo ve tuvalet bulunuyor. Ses geçirmeyen nitelikteki pencereler, perdeyle kaplı. Çift arasında kavga çıkması, birinin diğerini şikayeti halinde kullanılabilecek acil çağrı butonu mevcut.

“Avrupa’da otel gibi imkanlar var”

Av. Osman Yıldız, cezaevlerindeki fiziki koşullara vurgu yaparak, “Çoğu cezaevinde pembe oda yok veya yeteri kadar yok. Birinci problemimiz fiziki koşullar. Avrupa ve Amerika’da adeta otel odaları gibi imkanlar sunuluyor. Bizde, cezaevinde göstermelik yerler bulunmaktadır” diyor. “Temel bir hak olan uygulamanın mevzuattaki isminin ‘ödül’ değil, ‘eş görüşme hakkı’ olarak değiştirilmesi lazım” teklifinde bulunan Yıldız şu değerlendirmeyi yapıyor:

“Diğer yandan toplum bu uygulamanın temel hakkı olduğunu bilmeli ve bunun utanılacak bir talep olmadığını, bu hakkın kullanılmaması halinde ailevi olarak daha kötü sonuçlarla karşılaşılabileceği konusunda aydınlatılmalıdır. Taleplerin gizliliğinin sağlanması adına özel bir sistem kurulmalı ve bu sisteme belirli kişilerin erişim hakkı olmalıdır. Her cezaevinde yeteri kadar odanın bu hak için tesis edilmesi gerekiyor.”

 

 

Pembe odaya gizli davet

Yönetmeliğin 12. maddesinde aynı kampüs veya kurumdaki hükümlü veya tutuklu eşlerin, bu ödülden yararlanmaları için, her ikisi hakkında da ayrı ayrı ödüllendirme kararı verilmesi gerekiyor. Eş görüşmesi, dini ve milli bayramlar ile bakanlık tarafından açık görüşme izni verilen özel günlerde yapılamıyor. Görüşme tarihi ve saati, başkalarının haberdar olamayacağı uygun araçlarla, hükümlü/tutuklunun eşine haber verebileceği makul sürede bildiriliyor.

Eş görüşmesinin güvenli bir şekilde yapılabilmesi için, görüşmenin mahremiyetini ihlal etmeyecek tüm tedbirler alınıyor. Bunlardan biri de görüşme odası giriş kapısının dış kısmını gösterecek şekilde kamera konulup, kayıt yapılması.

Talepler utangaçlık nedeniyle sosyal medyadan, sahte hesaplardan geliyor

Eş görüşmesinin toplum tarafından bir ayıp olarak görüldüğünü hatırlatan Av. Osman Yıldız, utangaçlık nedeniyle insanların kendilerine sosyal medyadan ve sahte hesaplar üzerinden ulaştığını, bu konuda hak arama yoluna gitmediklerini söylüyor. Av. Yıldız, bu konuda eşitlik ilkesine uygun hizmet verilmesinin önündeki en büyük engelin, ödülden yararlanma şartları olduğunu vurguluyor, şöyle devam ediyor:

"Çok basit disiplin cezalarını bahane göstererek bu temel hakkın kullanımı engellenmektedir. Toplumun tamamını etkileyen bir konuda basit bahaneler üretmenin temel önleyicisi, mevzuatın açık ve net şekilde düzenlenmesidir. 2013’ten bu yana mevzuat güncellenmemiştir."

Görüşme çağrı butonu ile sonlandırılıyor

Görüşme odası ve eklentileri her görüşme öncesi ve sonrası aranıyor. Sürenin sona ermesi, çağrı butonuna basılması veya acil müdahale gereken haller dışında görüşme odasına girilemiyor. Hükümlü/tutuklular hakkında disiplin soruşturmasına başlanılması veya ödüllendirilen tutum ve davranışlarının ortadan kalkması halinde, ödüllendirme kararı İdare ve Gözlem Kurulu tarafından hemen geri alınıyor. Kurul kararlarına karşı infaz hakimliğine şikayet ve infaz hakimliği kararlarına karşı ağır ceza mahkemesine itiraz yolu açık.

 

 

"Pembe oda evliliği kurtarıyor"

Eş ile mahrem görüşme ödülü uygulamasıyla ilgili Ceza ve Tevkif evleri Genel Müdürlüğü belirli aralıklarla memnuniyet ve yarar analizleri yapıyor. Eş ile görüşme ödülü bu analizlere göre hükümlüler üzerinde olumlu etkilere yol açıyor. Cezaevleri yönetimi tarafından yapılan anket ve araştırmalara göre ödülü almak için tutuklu/hükümlünün daha çok eğitim ve iyileştirme faaliyetlerine katılımını sağladığı, eşle iletişimin arttığı ve bu sürecin hükümlü/tutuklu ailesi üzerinde olumlu etkileri olduğu tespit edilmiş durumda.

Adalet Bakanlığı tarafından hazırlanıp, TBMM’ye gönderilen rapora göre, eşle mahrem görüşme ödülünün verilmeye başlandığı 2013’te 9 bin 204 mahkûm uygulamadan yararlandı. 2014’te bu sayı 18 bin 962’e, 2015’te 23 bin 984’e ulaştı. 

Pembe odada ilk kısıtlama FETÖ sanıklarına 

Ceza ve Tevkif Evleri Genel Müdürlüğü (CTEGM), pembe oda taleplerine ilk kez FETÖ mensubu tutuklu/hükümlüler yönünden kısıtlama getirdi. 15 Temmuz 2016 darbe girişiminden tutuklu ve hükümlülerin peş peşe pembe oda talebinde bulunduğu öne sürülüyordu. Bu talepler CTEGM tarafından, “pembe odalarda yapılması muhtemel örgütsel ve kripto görüşmeler” gerekçe gösterilerek reddedildi.

Yine “Eşlere tahsis edilen odalarda gardiyan ve teknik takibin bulunmaması nedeniyle, tutuklu/hükümlülerin bu buluşmalarda, örgüt talimatları doğrultusunda mesaj alışverişinde bulunma ihtimallerinin yüksek olduğu” öne sürüldü.

Pembe oda talebi AYM’ye bile gitti

FETÖ hükümlüsü bir isim, kamuoyunda pembe oda uygulaması olarak bilinen, "cezaevinde eşle mahrem görüşme talebi"nin reddedilmesi üzerine Anayasa Mahkemesi’ne (AYM) bireysel başvuruda bulundu. AYM, bu başvuruyu, "başvuru yolları tüketilmediği" gerekçesiyle kabul edilemez bularak reddetti. AYM gerekçesinde başvurucunun İdare ve Gözlem Kurulu’na itiraz etmeden konuyu hakimliğe taşıdığı vurgulandı.

Yeni cezaevleri var, pembe odalar yetersiz

Adalet Bakanlığı’nın darbe girişimi sonrası yaptığı ceza infaz düzenlemeleriyle binlerce mahkum tahliye edilmesine rağmen cezaevlerindeki doluluk oranı bu yılbaşı itibariyle yüzde 121’e ulaştı. Bakanlık mevcut 389 cezaevinin aslında 111 bin 135 olan kapasitesini bir düzenlemeyle 213 bin 322’ye yükseltti. FETÖ tutuklamaları sürdüğü için kağıt üstündeki kapasite artırımı yeterli olmadı. Adalet Bakanlığı, mevcut cezaevlerinin yanı sıra 2023 yılına dek toplam 228 cezaevi daha inşa edileceğini açıkladı. Pembe oda sayısı yeni cezaevlerinin hızına yetişemedi.

Pembe odada cinayet

Cezaevlerindeki pembe odalarda kriminal vakalar da yaşandı. Pembe odada ilk ve tek cinayet 20 Mart 2015 günü Sivas cezaevinde meydana geldi. Amcasının oğlunu eşine tecavüz ettiği iddiasıyla öldürmekten hükümlü M.A., Elazığ’dan ziyaretine gelen eşini de kendi ifadesiyle “tecavüze uğradığı” gerekçesiyle öldürdü. M.A. eşiyle pembe odaya girmeden önce kantinden meyve soymak için 3 santim uzunluğunda bir bıçak aldı. 3 saatlik pembe oda görüşmesine rağmen çiftin dışarı çıkmaması üzerine görevliler içeri girdi.

M.A.’nın eşini meyve bıçağıyla boğazını keserek öldürdüğü, kendi bileklerini keserek intihar girişiminde bulunduğu görüldü. Maktul eşin acil butonuna ulaşamadığı anlaşıldı. Tedavisinin ardından yargılanan M.A., ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına çarptırıldı.

Pembe odada hamile kalıp tahliye edilenler var

Ümraniye Cezaevi’nde hükümlü Özgür B. ile evli A.B. pembe odada görüştüğü eşinden 4. çocuğuna hamile kaldı. Bu, bir hükümlünün dışarıdaki eşinden çocuk sahibi olduğu ilk örnekti. Ardından Nazilli cezaevindeki bir kadın hükümlü, dışarıdaki eşinden hamile kaldı. Hamilelik infaz erteleme nedeni olsa da kadın hükümlü olduğu için bebeğini cezaevinde doğurmak zorunda kaldı.

Gebze Kadın Açık Ceza İnfaz Kurumu’nda tutuklu A.Ş., pembe odada eşinden hamile kaldı ve doğum izni için infaz erteleme kararıyla tahliye edildi. İnfaz erteleme süresi içinde teslim olmayan A.Y. hakkında yakalama kararı çıkarıldı.

Balyoz sanığı askerler pembe odaya girmedi

FETÖ bağlantılı savcılar ve hakimler tarafından tutuklanıp yargılanan Balyoz davası sanığı general, albay, yarbay, binbaşı, astsubay 364 asker; tutuklu kaldıkları 3,5 yıllık süre içinde “fişlenme” gerekçesiyle pembe odalara girmeyi reddettiler.

Silivri Cezaevi'nde yatan asker kökenli Ergenekon ve Balyoz davaları sanıklarından Albay Dursun Çiçek'in avukat kızı İrem Çiçek pembe odalar için, “Biz bu odaları ciddiye almıyoruz. Hiçbir askerin o odaya gireceğini düşünmüyorum. Çünkü o odada ne olacağını bilmiyorlar” açıklamasını yapmıştı.

Yabancı ülkelerde özel binalar inşa ediliyor

Avrupa’da pembe oda uygulamasının dayanağı, Avrupa Cezaevi Kurallarının 24/4 maddesi. Bu maddede, literatürde "Conjugal Visit" (Evlilik ziyareti) olarak geçen pembe odalar için “Ziyaretler, mahpusların aile ilişkilerini olabildiğince normal bir şekilde sürdürmelerine ve geliştirmelerine izin verecek şekilde düzenlenmelidir” deniliyor. Kanada’da mahpuslara tanınan “özel aile ziyareti” süresi 2 ayda bir 72 saate kadar. Aile içi şiddet gösterme riski taşıyanlar, refakatsiz aile görüşmesi geçici yasaklananlar, hücredekiler, nikahsız eşler ve eşcinseller de bu görüşmelere dahil olabiliyor. Danimarka’da 8 yıldan fazla ceza almış mahkumlara 47 saate kadar eş ziyareti hakkı var. Bu ziyaretler için cezaevlerinde eşler için apartman daireleri inşa edilmiş. Fransa’da da eş ziyaretleri için özel binalar yapılmış durumda.

"Hapishanelerde cinsel tercihler değişebiliyor"

Araştırmalara göre hapishane hayatında kişilerin cinsel tercihlerinde değişme görülebildiğini, bunun zamanla cinsel suçların artmasına sebebiyet verdiğini söyleyen Av. Osman Yıldız, “Evlilik görüşmesi cinsel eğilimdeki değişimi de azaltmaktadır” iddiasında bulunuyor. Eş görüşmesi ödülü ile boşanmaların önüne geçilebildiğini öne süren Yıldız şöyle devam ediyor:

“Eşi ile görüşme imkanı tanınmayanlar, dışarıda farklı şekilde bu ihtiyacı giderme yoluna gidebilecektir. Toplumun yapı taşı aile muhafaza edilmezse, bir ülke içten içe çürüyebilir. Bu anlamda pembe oda imkanından, ailenin sıhhati için en etkili şekilde yararlandırmanın yolları aranmalıdır. Cezaevlerinin bir ıslah evi vasfında olduğunu düşünecek olursak, psikolojik problemler yaşanmaması adına eş görüştürmesi, hizmetlerin en başında gelmelidir.”

Eşcinsellere de izin var

Brezilya’da, eş ziyareti için eşcinsel erkeklere de izin veriyor. Kadın mahkumlar bakımından bu hak daha dar tutulmuş. Küba’da her yıl, bir aile ziyareti hakkı tanınıyor. Suudi Arabistan’da da aile ziyareti hakkı var. Arjantin, ABD, Belçika, Kanada, Meksika gibi ülkelerde eşcinsel olanlara da bu imkan tanınmış durumda. Hindistan’da Anayasa Mahkemesi kararıyla 2015’te itibaren özel odada eş ziyaretine izin çıkmış. Eş ziyaretlerine İrlanda 1991, İsrail 2013, Meksika, Rusya, İspanya, Birleşik Krallık, ABD 1974’te izin vermiş.

“Pembe Oda ifadesi caydırıcı etki yaratıyor”

Ceza İnfaz Sisteminde Sivil Toplum Derneği Türkiye Hapishaneleri Enformasyon Ağı, mevzuattaki tanım nedeniyle LGBTİ mahpusların pembe odadan faydalanmasını imkansız hale getirdiğini savunuyor. Derneğin bu konudaki tespit ve önerileri ise şöyle:

"Aynı zamanda mekan ve mekanın kullanımı, rahatlığı, mahremiyeti gibi konularda çok hassas olunması gerektiğini düşünüyoruz. Örneğin, adının ‘pembe oda’ olarak anılması bile birçok mahpusun ve mahpus yakının bu hakkı kullanma ve talepte bulunmaları önünde engel teşkil ediyor. Kapalı bir toplumda bu mekanlara ve tanımlamalara dikkat edilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Son olarak sadece ‘eş görüşü’ diye tanımlamak ve bu hakkı sadece eşle sınırlı tutmak yerine, yakın aile üyelerinin tanımlanmaya alınması ve aile üyelerinin ortak zaman geçireceği bu tür alanların artırılması gerektiğini de düşünüyoruz."