Lemba halkı, Güney Afrika, Zimbabve ve civarındaki bölgelerde yaşayan Bantu dili konuşan bir halktır.
Kendilerinin eski İsrailoğullarının soyundan geldiğini iddia ederler ve belirli Yahudi geleneklerine benzer dini ritüelleri vardır.
Bu yazımda, Lembaların tarihsel köklerini, kültürel, sözlü geleneklerle genetik çalışmalar ışığında incelemeye çalışacağım.
Sözlü tarihlerine göre ataları, "Sena" adlı bir yerden gelmiş olup bu "Sena" kuvvetle muhtemel Yemen'deki Sanaa şehridir.
Topluluğun geleneklerinde domuz eti yememe, sünnet olmak, hayvanların belirli ritüellerle kesimi, belirli dönemlerde oruç ya da kutsal gün tutma gibi adetleri bulunmaktadır.
Kültürel ve dinî veriler
Lemba'nın sözlü tarihleri, atalarının doğudan geldikleri ve Yahudi ya da Filistin kökenli oldukları yönündedir.
"Sena"nın Yemen'de bir yer olabileceği, Yahudilikle temasa geçmiş olabilecek göç yollarının bulunduğu halen aileler arasında anlatılır.
Dinî pratiklerde Yahudi geleneklerine benzeyen öğelerden, domuz eti yememe, belirli hayvanların kesiminde özel ritüellerin uygulanması kutsal günlere ait pratikler, oruç ya da kutsal ritüel olarak gözlenen uygulamalar mevcuttur.
Lemba kimliği, hem etnik hem dini hem de "diasporik Yahudilik" çerçevesinde tartışılan bir konudur.
Genetik araştırmalar bu kimlik iddialarını destekleyici olabilecek veriler sunarken, asırlardır Afrika'da yaşıyor olmalarından ötürü onlara göre kimlik meselesi sadece biyolojik kökene indirgenemez.
Şöyle ki, Thomas, Parfitt, Skorecki, Bradman ve Goldstein adlı bilim adamları 2000 yılında yayınladıkları "Y Chromosomes Traveling South: The Cohen Modal Haplotype and the Origins of the Lemba" isimli çalışmasında 399 Lemba erkek bireyde altı mikrosatellit ve altı biy-allelik Y kromozomu belirleyicisini incelenmiştir.
Sonuçlar, Lemba'nın erkek hattında hem Bantu (yerel Afrika) hem de Semitik (Ortadoğu) kökenlerin olduğuna dair güçlü kanıtlar göstermektedir.
Lemba'nın özellikle "Buba klanı" olarak adlandırılan kısmında "Cohen Modal Haplotipi" (Y-kromozomu üzerinden baba hattına geçen, Yahudi Kohen rahip sınıfına ait olduğu düşünülen genetik işaret) oldukça yüksek frekansta bulunmuştur.
Bu, genetik olarak ataerkil hat boyunca Ortadoğu kökenli erkekler olduğunu gösteren bir gösterge olarak kabul edilir.
Ancak bu durum elbette topluluğun tüm üyeleri için Yahudi olunduğunu otomatik olarak kanıtlamaz çünkü Yahudi kabulü geleneksel olarak hem soy (özellikle anne hattı) hem dinî uygulama gibi diğer kriterleri içerir.
Lemba'nın Y kromozomu örneklerinde Bantu kökenli hatlar baskındır ve Semitik tipteki hatların oranı göreceli olarak daha küçüktür, fakat istatistiksel olarak önemlidir.
Örneğin Bantu hatlarının bazı varyantlarının Doğu Bantu yayılımıyla ilişkili olduğu ve bu yayılımın yaklaşık 3 bin- 5 bin yıl önce başladığı yönünde genetik moleküler saat analizleri yapılmıştır.
Yukarıdaki kültürel ve genetik veriler birlikte değerlendirildiğinde, Lemba'nın erkek hattında en azından bir kısmının Ortadoğu kökenli olduğu, Yahudi Kohen sınıfına ait bazı genetik işaretlerle ilişkilendirilebilecek bir grubun varlığı makul görünüyor.
Sözlü gelenekler ile genetik veriler arasında tutarlılık gösteren öğeler vardır; örneğin ata "Sena"dan geldiği yönündeki anlatı ve Ortadoğu'ya ait genetik işaretlerin varlığı bunlardan bazılarıdır.
Yahudi kimliğinin belirlenmesi sadece ata soyuna (özellikle baba hattına) değil, aynı zamanda anne hattı, geleneksel dinî uygulamalar, topluluk içindeki kabul ve ritüel pratiklere bağlıdır.
Lembalarda bu faktörlerin tamamı ya eksik belgelenmiş ya da farklı bireylerde değişkenlik göstermektedir.
Genetik veriler "köken" sorusunu kısmen açıklasa da, Lemba'nın inanç sistemi, ibadet uygulamaları ve kimliği zamanla büyük değişim geçirmiştir.
Yaşadıkları bölgede Hristiyanlık, İslam etkisi, misyonerlik faaliyetleri gibi faktörler de bunlara dahildir.
"Cohen Modal Haplotipi" gibi işaretler, Yahudi kökenine dair güçlü bir ipucu olsa da bunların tek başına Yahudi kimliği için yeterli olup olmadığı akademik olarak tartışma konusudur.
Her hâlükârda belki daha önemli olan bu topluluğun Afrika'da yıllardır Yahudi geleneklerini yaşıyor olmalarıdır.
Sonuç
Lemba halkı, Afrika'nın güneyinde yaşayan ve kökenleri bakımından oldukça ilginç bir topluluktur.
Günümüzde özellikle Zimbabve ve Güney Afrika'da yaşayan Lembalar, kendilerini Yahudi soyundan gelen bir Afrika topluluğu olarak görürler.
Dini törenlerinde İbraniceye benzeyen dualar ve Davud Yıldızı gibi semboller kullanılır.
Ancak zamanla hem yerel Afrika gelenekleri hem de İslam ve Hristiyanlık etkisiyle dinî yapı karışık bir hâl almıştır.
1990'larda yapılan DNA araştırmaları (özellikle Tudor Parfitt ve David Goldstein tarafından) Lemba erkeklerinin Kohanim gen işaretine sahip olduğunu göstermiştir.
Bu genetik bulgu, Yahudi kohen (din adamı) soyuna ait genetik izlerle büyük benzerlik göstermiştir.
Bu da Lemba halkının bir kısmının gerçekten Ortadoğulu atalara sahip olabileceğini bilimsel olarak desteklemektedir.
Bugün Güney Afrika'da yaklaşık 50 bin civarında Lemba yaşamaktadır.
Bir kısmı Yahudilikle yeniden bağ kurmaya çalışmakta, bir kısmı ise Afrika'daki yerel kimlikleriyle yaşamını sürdürmektedir.
Güney Afrika'daki bazı Lemba toplulukları sinagog benzeri ibadethaneler inşa etmiştir.
İşin diğer bir ilginç yanı ise İsrail'in bu Yahudileri Musevi olarak tanımıyor olmasıdır.
İsrail'in hahamlık otoriteleri bu nedenle Lemba kimliğini "Yahudiliğe benzeyen geleneksel bir Afrika dini" olarak değerlendirmektedir.
Buna rağmen bazı hahamlar "eğer isterlerse resmen Yahudiliğe geçebilirler" diyerek, Lemba kökenli ailelere halakhik dönüşüm şartı koymuştur.
Lembalara göre ise İsrail'in karşı çıkmasının esas sebebi Lembaların Filistin'in bağımsızlığını destekliyor olmaları nedeniyledir ki, bu durum daha çok politiktir.
Kaynaklar:
Thomas, M. G., Parfitt, T., Weiss, D. A., Skorecki, K., Wilson, J. F., Le Roux, M., Bradman, N., & Goldstein, D. B. (2000). Y Chromosomes Traveling South: The Cohen Modal Haplotype and the Origins of the Lemba—the “Black Jews of Southern Africa”. American Journal of Human Genetics, 66(2), 674–686.
Le Roux, Magdel. Lemba Religion. Ancient Judaism or Evolving Lemba Tradition? Religion and Theology, Vol. 11, Issues 3‑4, 2004, pp. 313‑330.
Lagardien İsmail, (2023) Too white to be Coloured, too Coloured to be Black. South Africa.
Brill "Black Jews of South Africa: The Lemba People" – Andreeva, L. A. (2025). Asia & Africa Today, No. 1, pp. 57 63.
RCSI Journals Platform
Engel, Jessica R. (2014). Evaluating Population Origins and Interpretations of Identity: a Case Study of the Lemba of South Africa. (Tez/MA Tezi) Southern Africa. scholarworks.gsu.edu
Tamarkin, Noah. (2020). Genetic Afterlives: Black Jewish Indigeneity in South Africa. Duke University Press.
Duke University Press
Le Roux, Magdel; "Kohenim travelling south. The Queen of Sheba in Ethiopian and Lemba tradition", Journal for Semitics, Vol. 13, No. 1, (2004), pp. 59 81.
Some Observations On Judaising Movements in Africa, With Specific Reference To the Lemba in Southern Africa." Religion and Theology Vol. 6, No. 2, 1999. Brill
*Bu içerik serbest gazeteci veya konuk yazarlar tarafından hazırlanmıştır. Bu içerikte yer alan görüş ve ifadeler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
