Türkiye 37 yıldır "yarı özgür" statüsünde bulunduğu özgürlük endeksinde küme düştü; ilk kez "özgür olmayan ülke" statüsüne geriledi. Bilginin kaynağı, 1973’ten bugüne her yıl “Dünyada Özgürlük” başlıklı rapor ve buna bağlı endeksi yayınlayan Freedom House.
1970’li yıllarda "özgür ülke" statüsündeki Türkiye, son 37 yıldır "yarı özgür ülke" statüsünde gösterildiği Freedom House’ın (Özgürlük Evi) 2018 raporunda ilk kez "özgür olmayan ülke" statüsüne düştü.
Türkiye, 209 ülke ve bölge arasında 153. sırada
Ülkelerin çeşitli alanlardaki özgürlük seviyelerini sıralayan, farklı kurum ve kuruluşlarca hazırlanan birden fazla ‘özgürlük indeksi’ var.
Freedom House’ın (FH) 1973’ten beri yayımlanan “Dünyada Özgürlük” (Freedom in the World) başlıklı özgürlük endeksi bunlardan biri. FH’nin 2018 endeksi de dünyadaki 195 ülke ve 14 bölgenin özgürlük seviyelerini ölçmeyi amaçlıyor.
Alan araştırmaları, yerel kontaklarla temaslar, STK’lar ve hükümetlerden alınan bilgiler, haberler vb. kaynakları harmanlayan endeks, dünyada özgürlük, siyasi haklar ve kişisel özgürlükleri 7 başlık altında değerlendiriyor.
Türkiye, endeksteki bu değerlendirmelere göre 209 ülke ve bölge arasında 153. sırada.
Türkiye, 70’lerde özgür ülke statüsündeydi
Her yayımlanan endeks, bir önceki yılı kapsıyor. Yani 2018 yılında yayımlanan bir rapor, 2017’de yaşanan gelişmeleri esas alıyor.
Rapora göre, Türkiye’nin bireysel özgürlükler ve siyasi haklar bağlamında en özgür yıllarının 1973-79 yılları olduğu sonucu ortaya çıkıyor. 1974-1980 yılları arasında Türkiye “özgür” olarak sınıflandırılmış.
Bu yıllarda Türkiye, İtalya, İspanya gibi ülkelerle aynı ligde. 12 Eylül 1980 darbesiyle özgür olmayan ülkeler statüsüne düşüyor ve son 37 yıl boyunca yayınlanan bütün FH raporlarında bu statü değişmiyor.
Türkiye son 10 yılda en çok geriye giden ülke
Türkiye, 2018 yılı itibariyle Suudi Arabistan, İran, Venezuela, Mısır, Rusya, Türkmenistan, Küba gibi ülkelerle aynı lige düşmüş durumda. Malezya, Endonezya, Nijerya, Ukrayna, Arnavutluk, Fas gibi ülkeler, endekste Türkiye’nin üzerinde bulunuyor.
FH raporunda dikkat çeken bir diğer nokta, Türkiye’nin, dünyada son 10 yılda özgürlükler açısından en büyük geri gidişi yaşayan ülke konumuna gerilemiş olması. Endekse göre 100 üzerinden skoru 32 olan Türkiye, 10 yılda 34 puanlık bir düşüş yaşamış.
1 Numara Gabon’da askeri darbe gerçekleşti
2018 raporuna göre Türkiye, son 1 yılda özgürlükler konusunda en çok gerileyen 3. ülke ve bu sırayı Kongo ve Tanzanya ile paylaşıyor. Son yılda en büyük gerilemeyi yaşayan ülke ise Gabon. Gabon’u Tunus takip ediyor.
Endeksin 1 numarasında yer alan Gabon’da bugün askeri darbe gerçekleşti. FH, 1999’dan beri ülkelere özel yıllık raporlar da yayımlıyor. Türkiye’nin 2018 raporu da bu yıllıklarda yer alıyor.
Endeksteki puanlama nasıl yapılıyor?
7 başlık altında değerlendirilen siyasi haklar, özgürlük, kişisel özgürlükler başlıkları altında farklı sorular ve onlara bağlı alt-sorular bulunuyor.
Siyasi haklar; 1- seçim süreçleri, 2- siyasi çoğulculuk ve katılım, 3- hükümetin çalışma süreçleri başlıklarında değerlendirilirken, Kişisel özgürlükler; 1- ifade ve inanç özgürlüğü, 2- örgütlenme ve toplanma özgürlüğü, 3- hukukun üstünlüğü ve 4- kişisel bağımsızlık ve bireysel haklar başlıklarında değerlendiriliyor.
Kişisel özgürlükler altındaki hukukun üstünlüğü başlığı 4 ana soruyu içeriyor: 1- yargı bağımsız mı? 2- adli ve cezai yargılamalar kanunda öngörülen sürece uygun yürütülüyor mu? 3- kişiler yasadışı şiddetten korunuyor mu? 4- kanunlar ve uygulamaları nüfusun değişik segmentlerine eşit muameleyi garanti ediyor mu?
Bu sorulardan her biri de çeşitli alt-soruları içeriyor. Örneğin hukukun üstünlüğü başlığı altındaki ilk soru olan “Yargı bağımsız mı?” sorusu da 5 adet alt-soruyu içeriyor.
Türkiye diğer endekslerde de geride
Diğer endekslerde de Türkiye geride. Örneğin Reporters Sans Frontières (Sınır Tanımayan Gazeteciler – RSF) tarafından yayımlanan 2018 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi’ne göre Türkiye, 2018 itibariyle basın özgürlüğü konusunda 180 ülke arasında 157. sırada.
The Economist’in hazırladığı, 2018’de yayımlanan 2017 Demokrasi Endeksi’ne göre ise Türkiye 167 ülke arasında 100. sırada. 2006’dan beri yayımlanan bu endekste Türkiye en düşük puanını bu yıl almış.
Fraser Institute ve Cato Institute tarafından ortaklaşa hazırlanan İnsan Özgürlüğü Endeksi’nin 2018 sürümü de benzer sonuç veriyor. Türkiye, 162 ülkenin değerlendirilmeye alındığı bu endekste 107. sırayı Arjantin ile paylaşıyor ve yine gerileme trendinde.
Kurucusu Roosevelt
“Freedom House (Özgürlük Evi), merkezi Washington'da olan ve sayılı ülkelerde şubeleri bulunan, kâr amacı gütmeyen, hükümet dışı düşünce kuruluşudur.
1941 yılında, aralarında Wendell Willkie, Eleanor Roosevelt, George Field, Dorothy Thompson ve Herbert Bayard Swope'in bulunduğu bir topluluk tarafından kuruldu.
Özgürlük Evi dünya çapında özgürlüğün yayılmasını destekleyen, bağımsız bir sivil toplum örgütüdür.
Özgürlük yalnızca hükümetlerin vatandaşlarına karşı sorumlu tutulduğu; hukukun hakim olduğu; ifade, bir araya gelme ve inanç özgürlüklerinin, azınlık ve kadın haklarının garanti edildiği; demokratik siyasi sistemlerde mümkündür."
