Güney Afrika'dan Lozan'ı okumak

Dr. Halim Gençoğlu Independent Türkçe için yazdı

Güney Afrika arşivindeki Lozan'la ilgili belgelerin ışık tuttuğu konulardan birisi de İngiltere'nin sömürgelerindeki tutumudur. Mesela bu belgede bir barış antlaşmasına kadar İngiltere-Türkiye savaş halindedir. Sömürgelerdeki Türklere öyle davranılsın bilgisi rapor edilmişti

Lozan Antlaşması'nın üzerinden tam 99 yıl geçti fakat İstiklal Savaşı'nın bir zafer nişanesi olarak adlandırılan Lozan muahedesi hakkındaki tartışmalar bitmedi.

Türkiye'de bilen bilmeyen birçok kişinin üzerinde fikir beyan ettiği Lozan Antlaşması hakkındaki yüzlerce yazışma, Güney Afrika Milli Arşivlerinde muhafaza edilmişti.

Bu sahaya katkı sağlamak amacıyla Türk araştırmacılarının ve tarihçilerinin gözünden kaçan bahsekonu kaynakları ele almakta fayda görüyoruz. 


Güney Afrika arşiv belgelerinde Lozan  

Pretoria Milli Arşivi'nde 45 ayrı dosyada muhafaza edilen Lozan antlaşması ve o süreçte yaşananları rapor etmiş olan belgeler, resmi yazışmalar olup genel itibariyle Cumhuriyet Türkiye'sinin zaferine işaret eder.

Belgelerde en çok vurgulanan Yunan sorunu, Musul sorunu ve Osmanlı Devletinin dış borçlarıdır. 1

Yunanlıların kaybının büyük olduğunu belirten bir raporda Yunanistan'a Ankara hükümetinin tazminat ödemesi gerektiği rapor edilmişti.

Aynı dosyadaki bir başka belgede Türkiye'deki Rumlarla Yunanistan'da kalan Türklerin mübadelesinin Yunan hükûmetince memnuniyet yaratacağı ifade edilmişti. 2


16 Kasım 1922 yılına ait bir belgede, Fransız işgalindeki Tunus ve Fas için Fransız korumasında olan Kuzey Afrika ülkeleri şeklinde bir ifade kullanılmıştı.

Tunus ve Fas'ta yaptıkları yağma ve vahşete bakılırsa bir korumanın söz konusu olmadığı anlaşılır.

Aynı belgede İngiltere ve Türkiye arasındaki savaşın bizzat belirtilmesi sadece Yunanlılarla yapılan bir kurtuluş mücadelesinin olmadığını resmen ortaya koyar.

Dolayısıyla Türkiye'de bazı muhafazakar yazarların ifade ettiği "Osmanlı'nın bir eyaleti olan Yunanistan'a galip geldik diye sevinmek" ifadelerinin hakikatten uzak bir söylem olduğu bu belgede anlaşılmaktadır. 
 

1.jpg
Güney Afrika Arşivinde Lozan'la ilgili bir belgede Tunus ve Fas için Fransız işgali yerine Fransız korumasında demiş. Aynı belgede İngiliz ve Türkler arasındaki savaş diye bahsetmektedir

 

18 Kasım 1922 yılına ait bir başka belgede ise İngiltere'nin Sudan ve Mısır'ı işgalinin bölgenin, özellikle Süveyş'in güvenliği olarak algılanması gerektiği vurgulanıyordu.

Osmanlı borçlarının Mısır'daki hakları dikkate alınarak değerlendirileceği ayrıca belgede konu edilmekteydi. 3

28 Kasım 1922 yılında gizli belgelerden birisi olarak kaydedilen vesikada İsmet Paşa ile Lord Curzon arasında petrollerden dolayı Musul bölgesi için pazarlık olduğu not edilmişti.

İsmet Paşa'nın iddialarında Musul'un Türkiye'ye bırakılması gerektiğini, bunun hem coğrafi olarak hem de muharebelerde fakir düşmüş Anadolu'nun imarı için gerekliliği konusu vurgulanarak izah edilmişti.

2 Aralık 1922 tarihine kadar süregelen Musul meselesinde Mussoli'nin Türkiye'ye karşı tutumuna binaen Rusya'nın ise Türkiye'nin yanında durduğu vurgulanmıştı. 4

Bu sebeple olacak ki Afrika basınında Türkiye ve Rusya'nın tavırlarının Lozan konferansında hoş karşılanmadığı notu düşülmüştü. 5


18 Aralık 1922 tarihli bir belgede ise bazı konularda delegelerin anlaşamadığı, görüşmelere ara verildiği, İsmet İnönü'nün elinde yetki olduğu halde taviz vermediği için anlaşmaya varmadığı ve hatta Lozan'ı terk ederse bir daha geri gelmeme ihtimalinin olduğu rapor edilmişti.

Aynı belgede Lord Curzon'un Türkiye'deki Hıristiyan azınlıklar için hak talep ettiği not edilmişti. 6

29 Aralık 1922 yılına ait bir belgede Lord Curzon'un bazı konularda İsmet Paşa'yla anlaşamadığı kaydedilmişti.

İsmet Paşa'nın nihayet yeni bir müzakereye razı olduğunu fakat Musul konusunda hiç taviz vermediği rapor edilmişti. Hatta bu raporun sonunda İsmet Paşa'nın tavrını inatla sürdürdüğünü alenen not etmişlerdi. 7 
 

2.JPG
Lozan Muayedesi ile lgili Cape Town Kolonisine Londra'dan gönderilen bir nota, 1923

 

5 Ocak 1923 tarihli bir belgede Musul topraklarının bağımsız bölge olarak ilan edilmesinin ve İngilizler tarafından korunmasının gerekliliği Lozan görüşmelerinde konuşulmuştu. Curzon'un bu önerisinin bölgenin güvenliği için gerekli olduğu rapor edilmişi.

18 Ocak tarihine ait bir başka belgede Lord Curzon'un İsmet Paşa'yla kapitülasyonlar üzerine yaptığı bir tartışmada Amerikalı gözlemcinin Türklerin tarafında beyanat verdiğini rapor ediyordu. 8

29 Ocak tarihli bir belgede Yunanistan'ın Rodos ve Edirne sınırındaki yerlerle alakalı tavrına Türklerin tahammülü olmadığını ve hatta Atina ateşesinden alınan habere göre Lozan görüşmeleri sırasında Ankara Hükümetinin 30 bin askeri Yunanistan sınırında hazır tuttuğunu kaydetmişlerdi.  

30 Ocak tarihli bir belgede ise Lozan antlaşmasında en önemli konularda Türk delegelerin tutum ve cevapları rapor edilmişti.

Bu raporda sınırlar, Çanakkale başta olmak üzere savaş mezarlıkları, kapitülasyonlar, azınlıklar ve İstanbul boğazının durumu maddeler halinde ortaya konulmuştu.

Musul meselesi için ise Lord Curzon'un Türklere baskı yaptığını fakat İsmet Paşa'nın geri adım atmadığını raporda tekrar belirtmişlerdi. 


1 Şubat 1923 yılında İsmet Paşa'nın Lozan görüşmelerini 8 gün ertelemek istemesi Musul sorunu konusunda zaman kazanmak istediği şeklinde rapor edilmişti.

İşin garip tarafı İtalyanların bunu makul görüp Türkleri desteklediklerini ve bu sebeple Lord Curzon'un bu talebi yerine getirmek zorunda olduğu rapor edilmişti. 9


18 Mayıs 1923 tarihli bir belgede Yunanlıların daha fazla taleplerinin olamamasının nedenini Venizelos'un harpteki mağlubiyetine bağlıyorlardı.

19 Mayıs 1923 yılına ait bir vesikada Cape Town gibi Afrika'daki İngiliz sömürgelerinin Yunanlıların Türklere karşı tutumuyla ilgili bilgilendirilmeleri kaydedilmişti.

Bu belgeden anlaşıldığı kadarıyla İngilizlerin müttefiklerinin sömürgelerinde de çıkarları korunmak istendiği anlaşılmaktadır.

22 Mayıs tarihli bir belgede Marmara Denizi'nin ve boğazların kullanımında İngilizlerin ve Yunanlıların da karar hakkının olması gerektiği rapor edilmişti.

30 Mayıs 1923 tarihli bir belgede ise İsmet Paşa'nın bazı adalardan hak talebini geri çektiği bilgisine yer verilmişti.

18 Haziran tarihindeki bir belgede Rumbold'un raporunda Türklerin Kurtuluş Savaşı'ndan önceki hükümetin borçlarını kabul etmediklerini kaydetmişti. 10
 


Bu bilgilerin hepsi İngiltere'nin sömürge bakanlığından Cape Town hükümetine raporlar halinde bildirilmişti.

Lozan Antlaşması'na dair bu gizli raporların neden Güney Afrika'ya gönderildiğine dair bilgiyi henüz 1917 yılında gönderilen yine Güney Afrika Milli Arşivindeki bir belgeden anlamak mümkündür.

Savaş esirlerinin durumları ile ilgili bu belgede Türklerin kimleri savaş sebebiyle esir ettiği rapor edilirken İngiliz sömürgelerindeki Türk vatandaşlarını esir almak için sömürge valilerine bilgi verilmişti.

Lozan muahedesinde de antlaşmanın neticesine göre tutum alınacağı için sömürge valileri düşman devletlerin durumu hakkında sürekli bilgilendirilmişlerdi.

Yüzlerce belgeden edindiğimiz sonuç, Lozan Antlaşmasında İngiltere'nin istediğini elde edememesinden ötürü şikayet eden bir üslupla müzakereleri rapor ettiği gerçeğidir.  

Türkiye'de bazı çevrelerce Lozan antlaşmasının gizli maddelerinin 2023'de sona ereceği iddiaları ise tamamen bir hayal ürünü lafügüzaftan ibarettir.

 

 

Notlar:

1.  Güney Afrika Milli Arşivi, Bts 10/10/1treat Y of Lausanne or Peace Treaty with Turkey. 1923: Gg 1863/4187 Turkey. Near East Question: Lausanne Conference: Arrangements to    1922: Gg 186 3/4188 Turkey. Near East Question: Lausanne Conference: Protest of General 1922: Gg 186 3/4203 Turkey: Situation at Constantinople: Peace Conference at Lausanne:  1922 Gg 186 3/4205 Turkey. Situation in Near East: Lausanne Conference: Question of 1922: Gg 186 3/4206 Turkey. Situation in Near East: Lord Curzon Further Urges
2.  Güney Afrika Milli Arşivi, Bts 10/10/1 Treaty of Lausanne or Peace Treaty with Turkey. 1923
3.  Güney Afrika Milli Arşivi , Gg 1321 37/127    Turkey: Lausanne Conference: Debt And Concessions Question To Be.
4.  Güney Afrika Milli Arşivi Gg 187 3/4263 Turkey. Lausanne Conference: Turkish And Russian Obstructionist 1922
5.  Darusselam Times, “Lausanne, Turkish-Russian combination” 13 January 1923. S, 10.
6.  Güney Afrika Milli Arşivi, Gg 188    3/4286    Turkey. Lausanne: Efforts to Reach A Settlement Regarding Near East:    1922
7.  Güney Afrika Milli Arşivi, Gg 188    3/4283    Turkey. Lausanne Conference. Lord Curzon Comments on Speech of Ismet. 1922     
8.  Güney Afrika Milli Arşivi, Gg 1322 37/140    Turkey: Lausanne Negotiations: Agreement Reached in Principle.
9.  Güney Afrika Milli Arşivi, Gg 1965 62/2909a Treaties: Peace: Turkey. Documents Relating to The Lausanne 1923
10.  Güney Afrika Milli Arşivi, Gg 1965 62/2978.  Treaties: Peace: Turkey. Treaties: Peace: Greece. Notice which Is 1924

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.

© The Independentturkish

DAHA FAZLA HABER OKU