Ağustos, eylül, ekim aylarında bol bol döviz alın 6 liradan, 7 liradan. Niye? Dolar 10 lira olacak ya, 15 lira olacak ya… 6 liradan 7 liradan toplayalım dolarları. Eee? 10-15'e satarız. E sonra ne oldu? Dolar düştü 5 liraya. 

Bunlar kara kara düşünüyor: Eyvah eyvah, ne yapacağız? Şöyle bir kriz çıksa da bir füze yağsa da şu olsa bu olsa da bir dolar yükselse de satsak da kâr etsek. 

Çok beklersiniz! Hele de seçimden sonra daha çok beklersiniz. 

Eski Hazine ve Maliye Bakanı Berat Albayrak, 19 Mart 2019'da Trabzon'da gerçekleşen "Adım Adım Ekonomi" programında sarf etmişti bu sözleri. 

Aradan geçen 1,5 yılda hem kendisi "görevden affını istedi", hem de doların 10 liraya çıkmasını bekleyen kişiler değişti. 

5 Eylül'de Resmi Gazete'de yayımlanan Orta Vadeli Program'a (OVP) göre artık hükümet de "Dolar 10 lira olacak" varsayımına sahip. 

Normalde gelecek üç yıllık sürecin hedeflerini kapsayan Orta Vadeli Programlar, dolar tahmini yapmaz. Ancak OVP'de yayımlanan verilerle kurun hangi seviyede olacağı varsayımı hesaplanabiliyor. 

Buna göre hükümet bu yıl hesabını, doların 2022'de 9,27 lira, 2023'te 9,77 lira, 2024'te ise 10,26 lira olacakmış gibi yaptı. 

Her yıl büyük basın toplantıları ve tasarımları bile tartışılan infografiklerle kamuoyuna sunulan Orta Vadeli Program, bu yıl yalnızca Resmi Gazete'de yayımlandı. 

2018'e kadar adı Orta Vadeli Program olan, sonraki üç dönem "Yeni Ekonomi Programı (YEP)" denilen bu yol haritası, bu sene 2022-2024 yılları arası hedefleri kapsıyor. 

Ancak geçmiş hedeflere bakıldığında "isabet oranı yüksek" demek güç. 

Beş yıl öncesine dönelim… 

Erdoğan, "İş var ama beğenmiyorlar" demişti

2017 yılı, hem kur krizinin yaşandığı 2018 hem de pandemi öncesi son "normal" sayılacak yıl. 

O yıl yüzde 7,4 büyüyen Türkiye, sonraki üç yılda, koyduğu "Yüzde 5,5" büyüyeceğiz hedefine hiç ulaşamadı. 

Benzer şekilde, yıllardır enflasyon için açıklanan ve sağlıklı bir ekonomi için en iyisi olduğu düşünülen nihai yüzde 5 hedefi de gerçekleşmedi. 

Türkiye İstatistik Kurumu'nun son açıkladığı Ağustos 2021 enflasyonu yüzde 19,2. 
 

2017'de Açıklanan Orta Vadeli Program Hedefleri
	2017 Gerçekleşen	2018	2019	2020
Büyüme (%)	7,4	5,5	5,5	5,5
İşsizlik (%)	10,9	10,5	9,9	9,6
Enflasyon (%)	11,92	7	6	5
Kişi başına düşen milli gelir ($)	10 bin 597	11 bin 409	12 bin 100	13 bin 24
Ortalama dolar kuru varsayımı (TL)	3,65	3,73	3,92	4,02
Cari denge (Milyar $)	- 47,1	- 40	- 40,9	- 41,9
Enerji ithalatı (Milyar $)	37,2	42	45	49

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın, "İnsanımızda iş beğenmeme hastalığı var. İş var ama gitmiyorlar" açıklamasını yaptığı 2017 yılı yüzde 10,9 işsizlikle sonuçlanmıştı. 

TÜİK'in verilerine göre "iş bulma ümidini kaybettiği" için resmi kanallar aracılığı ile iş aramayı bırakmış, dolayısıyla "işsiz" sayılmayan kişilerin sayısı 2017 yılın 600 binlerdeydi. 

2021'in ikinci çeyreği itibarıyla 1 milyon 630 bin kişi hem iş bulma ümidini kaybetmiş durumda hem de resmen "işsiz" bile sayılmıyor. 

"ABD'nin Türk Lirası'nı hedef aldığı" 2018 yılı

20 Eylül 2018'de açıklanan YEP'te kur şokunun yaşandığı 2018, "yurt dışı kaynaklı spekülatif kur ataklarının oluşturduğu finansal ve makroekonomik dengesizliklerle yoğun şekilde mücadele yılı" olarak açıklanıyordu. 

"ABD yönetiminin Türkiye ekonomisini ve Türk Lirası'nı doğrudan hedef alması ile ülke risk primi yükseldi ve Türk Lirası değer kaybetti" denilen 2018 YEP'inde enflasyonun 2020'den itibaren tek haneye düşürülmesi, işsizliğin önce bir miktar yükselip daha sonra toparlanmayla birlikte gerilemesi öngörülüyordu.  

 

2018'de Açıklanan Yeni Ekonomi Programı Hedefleri
	2018 Gerçekleşen	2019	2020	2021
Büyüme (%)	2,6	2,3	3,5	5
İşsizlik (%)	11	12,1	11,9	10,8
Enflasyon (%)	20,30	15,9	9,8	6
Kişi başına düşen milli gelir ($)	9 bin 693	9 bin 647	10 bin 292	10 bin 973
Ortalama dolar kuru varsayımı (TL)	4,82	5,60	6	6,20
Cari denge (Milyar $)	- 27,6	- 26	- 23,5	- 24,1
Enerji ithalatı (Milyar $)	42,9	43	44,3	45,2

Cari açığın ise 40 milyar dolarlardan 20 milyar dolarlar seviyelerine kadar gerileyeceği öngörüldü. 

O yıl dövizin pahalılaşması, ihracatçıya yaradı ve 2018'de son 9 yılın en düşük cari açığı kaydedildi. 

Cari açığın en önemli kalemlerinden biri enerji ithalatının faturası ise yükselmeye devam etti. 2017'de 37,2 milyar dolar ödenen enerji ithalatı, 2018'de 42,9 milyar dolara yükseldi. 

5 Eylül 2021'de açıklanan Orta Vadeli Program'a göre 2021 sonunda 40,6 milyar dolarlık enerji ithalatı yapılması bekleniyor. 

Pandeminin getireceği dengesizlikten önceki son çıkış: 2019'da açıklanan "Dengelenme dönemi" 

2019'un Yeni Ekonomi Programı'nın başlangıcında ise "Ağustos 2018'de başlayan spekülatif kur saldırıları alınan tedbirlerle etkisiz hale getirilmiştir" ifadesi yer aldı. 

30 Eylül 2019'da programda Berat Albayrak, 2019-2020 yıllarını "dengeleme dönemi" olarak adlandırmıştı. 
 

2019'da Açıklanan Yeni Ekonomi Programı  Hedefleri
	2019 Gerçekleşen	2020	2021	2022
Büyüme (%)	0,9	5	5	5
İşsizlik (%)	13,7	11,8	10,6	4,9
Enflasyon (%)	11,84	8,5	6	4,9
Kişi başına düşen milli gelir ($)	9 bin 127	9 bin 738	10 bin 144	10 bin 534
Ortalama dolar kuru varsayımı (TL)	5,67	6	6,40	6,74
Cari denge (Milyar $)	1,6	- 9,6	-7	0
Enerji ithalatı (Milyar $)	41,7	42,5	43,3	45,7

Albayrak, 25 Şubat 2019'da İstihdam Seferberliği 2019 Tanıtım Toplantısı'nda yaptığı konuşmada "Şubat ocaktan hakikatten çok daha iyi. Mart şubattan daha iyi, nisan da marttan daha iyi olacak. Nisandan sonra çok daha güçlü bir Türkiye ekonomisi ortaya çıkacak" demişti. 

Pek öyle olmadı... 

TÜİK verilerine göre, 2018'in son çeyreğinde küçülen Türkiye ekonomisinde bu daralma, 2019'un ilk iki çeyreğinde de devam etti. O yıl yüzde 0,9 büyüme ile kapatıldı. 

 2019'un olumlu sayılacak gelişmelerinden biri, 2001'den bu yana ilk kez cari fazla verilmesiydi. Türkiye, 2019'u 1 milyar 674 milyon dolar cari fazla ile kapattı. 

Pandemi yılı 2020: Yeni dengelenme, yeni normal, yeni ekonomi 

Berat Albayrak'ın görevinden ayrılmasından iki ay önce açıkladığı son Yeni Ekonomi Programı, "Yeni dengelenme, yeni normal, yeni ekonomi" sloganı ile sunulmuştu. 

"Yeni Dengelenme",  makroekonomik denge ve finansal istikrarı, "Yeni Normal", elektronik hizmetlerin yaygınlaştırılacağını, çalışma modellerinin değişeceğini, "Yeni Ekonomi" ise, 2018 ve 2019'da da olduğu gibi, "sürdürülebilir büyüme, yenilikçi ve yüksek katma değerli üretim, üretim ve ihracata dayalı büyüme"yi açıklıyordu. 
 

2020'de Açıklanan Yeni Ekonomi Programı Hedefleri
	2020 Gerçekleşen	2021	2022	2023
Büyüme (%)	1,8	5,8	5	5
İşsizlik (%)	13,2	12,9	11,8	10,9
Enflasyon (%)	14,6	8	6	4,9
Kişi başına düşen milli gelir ($)	8 bin 599	8 bin 661	9 bin 317	10 bin 33
Ortalama dolar kuru varsayımı (TL)	7,02	7,68	7,88	8,02
Cari denge (Milyar $)	- 36,7	-13,9	-5,4	1,3
Enerji ithalatı (Milyar $)	21,5	36,9	40,5	40,8

Tüm dünyanın ekonomisine kepenk kapattıran pandemi ile hedef ve denge şaşması büyüdü. Hedef şaşmasını görmek için 2017'ye geri dönelim: 

2017'de açıklanan Orta Vadeli Program'ın 2020 için öngördüğü büyüme yüzde 5,5'ti. 2019'da da buna yakın bir tahmin vardı ancak 2020 büyümesi yüzde 1,8'de kaldı. 

2017'de 2020 için yüzde 9 civarı açıklana işsizlik hedefi ise yüzde 13,2 seviyesinde gerçekleşti. Üstelik bu oran, işten çıkarmaların yasaklandığı, kısa çalışma ödeneği desteği başlatıldığı yılda kaydedildi. 

Yaklaşık beş yıl önce öngörüldüğü gibi 2020'de kişi başına düşen milli gelir 10 bin dolar üzerinde gerçekleşmedi. 9 bin 127 dolarda kaldı. 

100 yılda bir gelen küresel salgının yanı sıra 2020'de tarihte ilk kez gerçekleşen bir gelişme daha oldu: Petrol fiyatları 0 (yazıyla sıfır) doların altına geriledi. 

Dünya nüfusunun evden çıkmayınca otomobilini kullanmaması, fabrikasını açmaması, pek çok cihazda kontak açmamasıyla petrol talebi de tarihi düşüş yaşamış, petrolün varil fiyatı sıfırın altında 40 dolara kadar çekilmişti. 

Bugün 70 dolar civarında seyreden petrolün o dönemki düşüşüyle enerjinin Türkiye'nin dış ticaret açığı ve cari açık üzerindeki etkisi de azaldı. Enerji ithalatı 21,5 milyar dolara, cari açık 36,7 milyar dolara geriledi. 

Merkez Bankası'nın ve OVP'nin enflasyon hedefleri farklı

Gelelim, yeniden normalleşilmeye başlandığı ancak normalleşilirken ev kiralarından tükenmez kaleme kadar her şeyin el yakar derecede pahalılaştığı 2021 yılına. 

2021 yılı enflasyonu, 2018'de ve 2019'da yüzde 6, 2020'de yüzde 8 öngörülmüştü. Ancak yıl başından beri yüzde 15 ve üzerinde seyrettiği gibi, ağustos için açıklanan son oran yüzde 19,25. 

Diğer yandan Merkez Bankası'nın da enflasyon hedefleri bulunuyor. 

29 Temmuz'da açıklanan yılın üçüncü Enflasyon Raporu'nda 2021 yıl sonu enflasyonu yüzde 14,1,  2022 enflasyonu yüzde 7,8'e ve 2023 enflasyonu ise yüzde 5 olarak açıklanmıştı. 

Ancak OVP'nin tahminleri, Merkez Bankası'nın tahminlerinin üzerinde. 
 

2021'de Açıklanan Orta Vadeli Program Hedefleri
	2021 ilk dokuz ayda gerçekleşen	2021 tahmini	2022	2023	2024
Büyüme (%)	21,7 (İkinci çeyrek)	9	5	5,5	5,5
İşsizlik (%)	10,6 (Haziran)	12,6	12	11,4	10,9
Enflasyon (%)	19,25 (Ağustos)	16,2	9,8	8	7,6
Kişi başına düşen milli gelir ($)	2 bin 224 (İkinci Çeyrek)	9 bin 489	9 bin 947	10 bin 703	11 bin 465
Ortalama dolar kuru varsayımı (TL)	8,04	8,29	9,27	9,77	10,26
Cari denge (Milyar $)	-  29,7 (Haziran)	- 21	- 18,6	- 13,5	- 10
Enerji ithalatı (Milyar $)	8,6 (İlk çeyrek)	40,6	42,5	43	43,6

2013'teki kişi başına milli gelir seviyesine 2024'te bile ulaşılamıyor

Bu yılın Orta Vadeli Programı'nda dikkat çeken üç konu var.

Bunlardan ilki kişi başına düşen milli gelir. Türkiye'de kişi başına düşen milli gelir, 2020 yılında 8 bin 599 dolara gerileyerek son 14 yılın en düşük seviyesini görmüştü. 

5 Eylül'de açıklanan tahminlere göre milli gelir yeniden 10 bin dolar üzerine ancak 2023'te çıkabiliyor. 

2013 yılında 12 bin 500 dolar seviyesinde olan kişi başına düşen milli gelir, 2015'te 11 bin dolar, 2016'da yeniden 10 bin 900 dolar seviyesine gerilemişti. 

Erdoğan, Başbakanlık görevinde bulunduğu 2011 yılında partisinin seçim beyannamesini açıklarken ekonomiye ilişkin hedefleri, "12 yıllık yol haritası" ile duyurmuş, ""Türkiye'nin GSYH'ı 2023 yılında 2 trilyon 64 milyar dolara ulaşacak, kişi başına milli gelir ise 25 bin doları aşacak" demişti. 

Dolar için üç yıl sonraki varsayım, 10 lira üzerinde

Diğer bir konu ise ortalama dolar kuru varsayımı... 

Son açıklanan OVP'ye göre 2024'te ulaşılacak gayrisafi yurtiçi hasıla Türk Lirası cinsinden 10 trilyon 287 milyar lira. Dolar cinsinden ise 1 trilyon dolar. Bu iki veri birbirine dönüştürülerek hükümetin, 2024'te doların 10,2 dolar civarı olacağını öngördüğü ortaya çıkıyor. 2021'de ise 8,29. 

2018'in Yeni Ekonomi Programı'da 2021 için varsayılan ortalama dolar/TL kuru 6 lira 20 kuruştu. 

OVP'de ilk: 'Yeşil Dönüşüm' başlığı

Son olarak bu OVP'de ilk defa yer alan bir başlık var: Yeşil Dönüşüm. 

Paris İklim Anlaşması'nı onaylamayan altı ülkeden biri olan Türkiye'nin 5 Eylül'de açıklanan Orta Vadeli Programı'nda "Küresel değer zincirleriyle bütünleşme ve daha fazla uluslararası yatırım çekme süreci çerçevesinde Yeşil Mutabakat Eylem Planında yer alan hedef ve eylemler de dikkate alınarak şekillenecektir" denildi. 

Sanayi, ticaret, ulaştırma, çevre ve enerji alanlarında yeşil dönüşüm ve döngüsel ekonomiye geçişin destekleneceğini söyleyen OVP'ye göre bu konudaki ARGE çalışmaları da desteklenecek. 

"Küresel iklim değişikliğinin olumsuz etkilerini en aza indirmek amacıyla enerji ve üretim kaynaklarını verimli bir şekilde kullanan, çevre dostu üretime yönelik yatırımlar desteklenecektir" diyen OVP, "Sıfır atık" uygulamalarının yaygınlaştırılacağını belirterek şu ifadeye de yer verdi: 

Çevreye duyarlı yatırımların finansmanı amacıyla uluslararası standartlarla uyumlu rehber hazırlanarak yeşil tahvil ve sukuk ihraçları teşvik edilecektir.