Göreve geldiğimizde Merkez Bankası'nın 27,5 milyar dolar döviz rezervi vardı. Şimdi 95 milyar dolar döviz rezervimiz var. Ancak bir rakam daha söyleyeceğim.

Başbakanlığım döneminde bu döviz rezervi, 132 milyar dolara kadar çıktı. Ondan sonra bir düşüşle 95'e indik. Bu ne demektir? Biz yeniden 132'ye de çıkarız 200'e de çıkarız. Çünkü biz bu işi biliyoruz. 

Cumhurbaşkanı ve AK Parti Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan, partisinin İzmir 7. Olağan İl Kongresi'nde, CHP'nin döviz rezervleriyle ilgili eleştirilerine bu şekilde yanıt verdi. 

Erdoğan, "Mücadelenin ekonomik boyutunun en ön safında yer aldı" dediği eski Hazine ve Maliye Bakanı Berat Albayrak ile ilgili "Berat Bey'in önce enerjide, ardından ekonomide ifa ettiği görevlerdeki en büyük talihsizliği, 'damat' sıfatının, bu alanlardaki birikimi, gayreti ve başarısının önüne geçirilmiş olmasıdır" ifadelerini kullanması Albayrak'ın kabineye geri döneceği tartışmalarına neden olmuş, bu da dövizdeki yükselişi tetiklemişti. 

"128 milyar dolar rezerv satıldı" iddiasının geçmişi

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın (TCMB) rezervleri ile ilgili tartışma yeni değil. 

2018'in ağustos ayında yaşanan kur şokundan sonra Financial Times, 18 Nisan 2019 tarihinde yayınladığı haberinde, TCMB'nin aynı ay açıkladığı net rezervlerin 28,1 milyar dolar hatırlatarak şu ifadelere yer vermişti:
 

Bizim hesaplamalarımıza göre rezervler, 25 Mart'tan bu yana alışılmadık bir hızla artan kısa vadeli dış borçlanma ve swap işlemleriyle destekleniyor. Bu swap işlemleri dışarıda tutulduğunda net rezervlerin 16 milyar doların altında olduğu gözüküyor.

Temmuz 2020'de ise Reuters, bir bankacılık kaynağına dayandırdığı haberinde TCMB rezervlerinden, kamu bankaları aracılığıyla, 2019'da 30 ila 32 milyar dolar, 2020'nin ilk altı ayında 60 milyar dolar satış gerçekleştirildiğini belirtmişti. 

Son olarak CHP Grup Başkanvekilleri Engin Altay, Özgür Özel ve Engin Özkoç'un 28 Kasım'da TBMM Başkanlığı'na sunduğu araştırma önergesinde merkez bankaları ile diğer bankalardan swap (para takası) yoluyla alınan 63 milyar dolarlık borç düşüldüğünde, Merkez Bankası'nın net rezervinin eksi 55,5 milyar dolara kadar düştüğü iddia edilmişti. 

Önergede Merkez Bankası'nın rezervlerinden yaklaşık 128 milyar dolarlık satış yaptığı ifade edilmişti. 

Merkez Bankası rezervi nedir? 

Rezervlerin geldiği seviyeyi konuşmadan önce Merkez Bankası rezervlerinin ne olduğunu, sıradan vatandaşın rezervleri görmek için hangi kalemleri takip etmesi gerektiğine bakalım: 

Halk arasında "döviz rezervi" olarak bilinen, TCMB'nin açıkladığı şekilde "uluslararası rezervler", dört varlık grubuyla tanımlanıyor: 

1- Birbirlerine dönüştürülebilir (konvertibl) döviz varlıkları (Euro, ABD doları, İngiliz sterlini vb.)

2- Uluslararası standartta altın 

3- Özel Çekme Hakları (Special Drawing Rights/SDR): 

Uluslararası Para Fonu'nun (IMF) 1969'da oluşturduğu SDR, aslında yasal bir değişim aracı (rezerv aracı). Kendi başına değeri yok, dolar ya da euro gibi bir para birimi olarak tanımlanmıyor.  Yalnızca IMF üyelerinin birbirlerine olan borçlarının mahsup edilmesinde kullanılıyor.

4- Uluslararası Para Fonu (IMF) Rezerv Pozisyonu

Uluslararası Para Fonu, bir fon ya da şirket gibi düşünüldüğünde bu fonu oluşturacak ya da bu şirketi kuracak "ortakların", ortaya koyması gereken bir para ya da sermaye gerekiyor.
 

İşte mevcut durumda IMF'deki fonun "ortakları", IMF'ye üye 190 ülke. Bu ülkelerin kuruluşa üye olduklarında sermaye katkısı olarak ödedikleri belli bir miktar var. Bu miktar, rezerv pozisyonuyla açıklanıyor. Ülkelerin bu miktar doğrultusunda elde ettikleri paya da IMF sözlüğünde "kota" deniyor. 

Üye ülkelerin, IMF'deki kotası geçmiş beş yıldaki ekonomik performanslarına göre belirleniyor. Bu kotalar, lazım olduğunda IMF'den alabilecekleri kredinin limitini de belirliyor. İşte bu krediler de SDR cinsinden tahsis ediliyor. 

SDR'nin değeri, küresel piyasanın en güçlü para birimleri dolar, euro, sterlin ve yenin belirli ağırlıklarla oluşturduğu bir sepete göre belirleniyor. 

Merkez Bankası rezervi neden önemli? 

TCMB'nin sitesinde de yer verdiği şekliyle döviz rezervlerinin seviyesi karşılaşılabilecek iç ve dış şokların yarattığı olumsuzlukların giderilmesinde ve uluslararası finans çevreleri ile piyasalarda, ülkeye duyulan güvenin artması açısından büyük önem taşıyor. 

Merkez Bankası dört amaçla ülke rezervlerini saklı tutuyor: 

1- Para ve kur politikalarına olan güveni sağlamak ve bu politikaları desteklemek

2- Hazinenin yabancı para iç ve dış borç ödemelerini gerçekleştirmek için gerekli olan dövizi hazır bulundurmak

3- Ülke ekonomisini yurt içi veya yurt dışında oluşabilecek ani finansal değişimlere karşı dayanıklı hâle getirmek

4- Uluslararası piyasalarda ülke ekonomisine duyulan güveni artırmak

TCMB'nin ne kadar rezervi var? 

Merkez Bankası'nın rezervleri, haftalık ve aylık olarak, internet sitesinin "İstatistikler", sonrasında "Ödemeler Dengesi ve İlgili İstatistikler" başlıklarının altında "Uluslararası Rezervler ve Döviz Likiditesi" adıyla yer alıyor. 

Buna göre 19 Şubat itibarıyla:

Toplam rezerv varlıklarının değeri 94 milyar 147 milyon dolar. Bunun alt başlıklarına bakıldığında ise: 

Brüt döviz varlıkları: 52 milyar 396 milyon dolar. Bunun 40 milyar 124 milyon doları diğer merkez bankaları, Uluslararası Ödemeler Bankası ve IMF nezdinde tutuluyor. Türkiye'de yerleşik, merkezi Türkiye'de olan bankalarda tutulan döviz varlıkları ise 1 milyon dolar. 
 

Altın varlıklar: 40 milyar 184 milyon dolar

SDR'lar: 1 milyar 405 milyon dolar

IMF rezerv pozisyonu: 162 milyon dolar. 

Yani Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın bahsettiği "95 milyar dolar", aslında tüm rezerv varlıkları. Yalnızca döviz varlıklarının brüt hâli ise 52,3 milyar dolar. 

Peki net rezervler ne kadar?

 "Cüzdandaki" net miktara ulaşmak için Merkez Bankası'nın yapması gereken bazı ödemelerin de düşülmesi gerekiyor. 

Dolar cinsinden net rezerv miktarını, Merkez Bankası'nın bilançosu üzerinden hesaplamak mümkün. Independent Türkçe'nin ulaştığı birden çok bankacılık kaynağının açıklamaları doğrultusunda hesaplama yöntemi şu şekilde oluyor: 

TCMB'nin internet sitesinde "İstatistikler" kısmının altında yer alan "TCMB Analitik Bilanço" başlığına tıklandığında karşımıza "Veri (Tablo)" bağlantısı çıkıyor. 

Bu bağlantıya tıklandığında açılan yüzlerce rakamdan bakılması gereken üç önemli başlık var: "Dış Varlıklar" ve "Toplam Döviz Yükümlükleri", "Kamu ve Diğer Döviz Mevduatı". 

19 Şubat 2021 itibarıyla ise 

Dış varlıklar: 667 milyar 388 milyon 38 bin Türk Lirası

Toplam döviz yükümlülükleri: 676 milyar 868 milyon 106 bin Türk Lirası

Kamu ve Diğer Döviz Mevduatı: 105 milyar 589 milyon 478 bin Türk Lirası. 

Burada kamu kesiminin mevduatı ile ilgili bir ara başlık açmak gerekiyor. 

Zira, döviz cinsinden varlıklardan (dış varlıklar), döviz cinsinden yükümlülükleri (borçları) çıkardığımızda net rezerve ulaşmak mümkün. 
 

Ancak kamu kesimi mevduatının, varlıklar arasında sayılıp sayılmadığı tartışmalı. 

Zira bir kesim, "Merkez Bankası'nın farklı hissedar yapısına sahip bir anonim şirket olduğunu" hatırlatarak, Hazine'nin hesabında yer eden kamu mevduatlarının ve Merkez Bankası'nın döviz hesaplarının ayrı ayrı değerlendirilmesi gerektiğini savunuyor. 

Biz burada kamu döviz mevduatının varlıklar arasında hem sayıldığı hem sayılmadığı durumları ayrı ayrı hesaplayacağız. 

Dış varlıklar - (Toplam döviz yükümlülükleri - Kamu ve Diğer Döviz Mevduatı) = 667 milyar 388 milyon 38 bin- 571 milyar 278 milyon 628 bin = 96 milyar 109 milyon 410 bin Türk Lirası. 

Türk Lirası cinsinden hesaplanan bu değeri dolara çevirmek için Merkez Bankası'nın 19 Şubat'ta yayınladığı Dolar/TL kuruna bölüyoruz. 
 

Böyle bir durumda 13 milyar 806 milyon 641 bin Türk Lirası net rezerv elde ediliyor. 

Kamu ve Diğer Döviz Mevduatı'nı dış varlıklardan saymazsak; Dış varlıklar - Toplam döviz yükümlülükleri = 9 milyar 480 milyon 68 bin liralık, yani 1 milyar 361 milyon 863 bin dolarlık eksi rezerv anlamına geliyor. 

Swap hariç net rezerv ne demek? 

En basit haliyle para değiş tokuşu diyebileceğimiz swap'ı açıklayarak başlayalım. 

Yabancı bir banka ya da yatırımcı, Türk Lirası'nın değeri düştüğünde Türk Lirası'nı elden çıkarmak isteyecektir (ya da tam tersi). 

Bunun için de TL satıp, dolar alma yolunu tercih edecektir. Ancak elinde TL yoksa, önce bu para birimini piyasadan "ödünç alması" gerekiyor.

Geri ödeme sözü vererek ödünç aldığını varsayalım. Yatırımcı aslında kendisinde olmayan ancak ödünç aldığı TL'yi 100 liradan piyasaya satmış karşılığında dolar almış olsun. 
 

Sattığı miktar 80 liraya gerileyince yeniden piyasadan alır. Elde ettiği 20 liralık kârdan TL'yi bulmanın, taşımanın maliyeti ve diğer masraflar düşülür ve net kâra ulaşılır. 

Yani, TL satıp dolar almak isteyen, satacağı TL'yi de piyasadan bulmaya çalışan yatırımcının katlandığı maliyete swap (değiş-tokuş) faizi deniyor.

Uluslararası piyasaların likiditeye sıkıştığı dönemlerde gündeme gelen "swap hattı anlaşmaları", iki ülkenin farklı para birimlerini, farklı faiz ödemeleri üzerinden değiştirdikleri takas anlaşmasına verilen ad. 

Örneğin, Amerikan Merkez Bankası'nın (Fed), Kanada, İngiltere, Japonya, Avrupa ve İsviçre merkez bankaları ile bir swap hattı var. 

ABD-Türkiye arası swap hattının kurulacağı da bir dönem gündeme gelse de bu gerçekleşmedi. 

Katar Merkez Bankası ile 15 milyar dolarlık swap anlaşması yapan TCMB, Çin Merkez Bankası ile de 2019'da bir swap anlaşması imzalamış ve ilk Çin Yuanı kullanımı Haziran 2020'de gerçekleşmişti. 

Yurt içi bankalarla da swap işlemleri yürüten Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın swap hesabı, yukarıda bahsettiğimiz "Uluslararası Rezervler ve Döviz Likiditesi" başlığı altında yer alıyor. 

Bu başlığa tıklandığında çıkan ikinci tablonun adı: Döviz varlıklarından önceden belirlenmiş kısa dönem net çıkışlar. 
 

Döviz swapları ve altın swaplarına bakmak için "Yurt içi para karşılığında döviz forward ve future'ların toplam açık ve fazla pozisyon büyüklükleri" ile "Diğer" başlıkları altındaki değerler toplanıyor ki o da 57 milyar 460 milyon dolar ediyor. 

Şimdi swap hariç net rezervi bulmak için yukarıda hesapladığımız net rezervlerden swapları çıkaralım. 

"Kamu ve Diğer Döviz Mevduatı" dış varlık kabul edildiğinde swap hariç net rezerv = 43 milyar 654 milyon dolar eksi rezerv. 

"Kamu ve Diğer Döviz Mevduatı" dış varlık kabul edilmediğinde swap hariç net rezerv =  58 milyar 821 milyon dolar eksi rezerv. 

Swap kalemi neden "çıkış" olarak hesaplanıyor?

Merkez Bankası'nda 1999-2003 yılları arasında Araştırma Departmanı Direktörlüğü, 2017'ye kadar ise danışmanlık yapan Zafer Yükseler, 5 Ağustos'ta kaleme aldığı "Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Bilançosu ve Swap İşlemleri" adlı makalesinde bu soruya şöyle yanıt veriyor: 
 

Döviz karşılığı TL swap işleminde, işlemin yapıldığı anda "Dış Varlıklar", swap sözleşmesi gereği giren dövizin TL karşılığı kadar artmaktadır.

Pasifte ise toplam döviz yükümlülükleri altında bulunan "Bankaların Döviz Mevduatı" aynı miktarda artış göstermektedir.

Yükseler makalesinde, rezervlerle ilgili sorunun, 2013 sonrası yapılan değişiklikle, TCMB'nin swap işlemlerini bilançosunda göstermeyip nazım hesaplarda takip etmesinden kaynaklandığını vurguladı: 
 

TCMB'nin eski uygulamasında swap işlemlerinin bilançoya etkisi şeffaf bir şekilde gösterilirken, mevcut uygulamada belirsizlik söz konusudur. 

Swap işlemlerinin TCMB bilançosunda yer almaması ciddi bir sorunu da beraberinde getirmiştir. 

2018 yılı kasım ayında, TCMB bünyesinde kurulan "Döviz Karşılığı Türk Lirası Swap Piyasasında" TCMB taraflı işlemlerin başlaması ve işlem hacminin gittikçe artması, Merkez Bankası bilançosunun rezervler ve TL likiditeye ilişkin yeterli bilgi vermemesine neden olmuştur. 

2019 yılı Mart ayında yurtiçi bankalarla yapılan swap işlem tutarının aniden 10 milyar dolar civarına yükselmesi, TCMB rezervlerini tartışmalı hale getirmiştir. 

Bankalarla yapılan swap işlemlerinin TCMB brüt rezervlerini etkilediği, ancak döviz yükümlülüklerini ve bankalara swap işlemi ile sağladığı likidite miktarını etkilemediği anlaşılmaktadır. 

Rezervler nereden nereye geldi? 

Bu konuyu da yukarıdaki hesaplamalara girmeden aşağıdaki brüt döviz rezervleri tablosundan görmek mümkün

Tarih	Brüt döviz rezervi (Dolar)
17 Şubat 2017	89 milyar 5 milyon
29 Aralık 2017	84 milyar 111 milyon
16 Şubat 2018	90 milyar 352 milyon
28 Aralık 2018	71 milyar 980 milyon
15 Şubat 2019	78 milyar 125 milyon
27 Aralık 2019	81 milyar 240 milyon
21 Şubat 2020	75 milyar 471 milyon
25 Aralık 2020	49 milyar 799 milyon
19 Şubat 2021	52 milyar 396 milyon