Kazakistan protestoları: 7 soruda neler yaşanıyor ve dünya için neden önemli?

Petrol zengini Orta Asya ülkesinde protestolar devam ederken eylemler bölgeye yayılma potansiyeli taşıyor

Almatı'da Belediye Binası dahil pek çok yapı ve araç hasar gördü (Reuters)

Kazakistan'da akaryakıt fiyatlarının artması üzerine patlak veren protestolar giderek daha yakıcı bir hal aldı. Rusya liderliğindeki askeri bir müdahalenin önünü açan ve hükümet karşıtı onlarca kişinin hayatını kaybetmesine neden olan çatışmaların nasıl bir yöne evrileceği tüm dünyada büyük bir merakla takip ediliyor. 

fazla oku

Bu bölüm, konuyla ilgili referans noktalarını içerir. (Related Nodes field)

Ülkede sokaklara dökülen binlerce protestocu 1991'de bağımsızlığını kazanmasından bu yana Kazakistan'ı sarsan en ciddi krize imza atmış oldu. Ülkenin en büyük kenti Almatı'da Belediye Binası ateşe verildi. Öfkeli bir grup Almatı Havaalanı'nı ele geçirse de Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev dün havaalanında kontrolün yeniden sağlandığını açıkladı. 

Bununla birlikte protestocular polis araçlarını ateşe verirken iktidardaki Nur Otan partisinin binaları da hedefteydi. Polis göstericilerin 18 polis memurunun hayatını kaybetmesinden ve 353 kişinin yaralanmasından sorumlu tutuyor.

2019'da makamına oturan Tokayev büyük bir meydan okumayla karşı karşıya ve bu aynı zamanda bölgede ABD ve Rusya'nın çıkarlarının da yeniden karşı karşıya gelebileceği anlamını taşıyor. 

Peki zenginliğin küçük bir zümrenin elinde toplanmasına duyulan hoşnutsuzluğu da yansıtan protestolar nasıl başladı ve ne gibi sonuçlar doğurabilir.  

Protestolar nasıl başladı?

19 milyon nüfuslu ülkede protestolar 1 Ocak'ta çoğu aracı çalıştırmak için kullanılan L.P.G fiyatlarında uygulanan tavan fiyatın kaldırılmasıyla başladı. Bu hamle yakıt fiyatlarının bir anda fırlamasına ve bir gecede neredeyse iki katına çıkmasına neden oldu. 

Ancak protestoların altında yatan tek gerekçe bu değil. Sosyal ve ekonomik eşitsizliğe karşı duyulan öfke ve bu eşitsizliğin pandemiyle birlikte daha da derinleşmesi de öfkenin ortaya çıkmasında pay sahibiydi. 

Öte yandan Kazakistan'da çok sert biçimde müdahale edildiği için yıllardır nadiren gerçekleşen eylemlerin yükselişi, olayların ciddiyetine işaret ediyor.

 

reuters.jpg
Almatı'da birçok araç ateşe verilmişti (Reuters)

 

Hükümet verilerine göre Kazakistan'da ortalama maaş aylık 570 dolar olsa da pek çok kişi bundan çok daha az kazanıyor. 

Öte yandan Kazakistan'ın madencilik, bankacılık veya finans teknolojisi alanında faaliyet gösteren Vladimir Kim, Bulat Utemuratov, Vyacheslav Kim gibi zengin isimleri milyar dolarlara hükmediyor. 

Göstericilerin talepleri neler?

Her ne kadar akaryakıt fiyatlarına öfke duyulmasıyla başlasa da protestolardaki talepler bir hafta içinde çok daha geniş kapsamlı bir hüviyete büründü. Eylemcilerin talepleri arasında cumhurbaşkanının atadığı bölge liderlerinin seçimle belirlenmesi de yer alıyor. 

Bununla birlikte protestocular yaşam standartlarının artmasını talep ediyor. Ancak eylemcilerin örgütlü bir biçimde hareket etmediğini ve genel olarak bir lider etrafında birleşmediğini belirtmek önemli. 

 

ap.jpg
Uzmanlar Kazakistan'da şiddetin artabileceğini belirtiyor (AP)

 

Kazakistan'da halihazırda hükümete meydan okuyabilecek güçte muhalif politikacılar yok ve bu nedenle de alternatif bir hükümetin kurulmasını sağlayacak koşullar henüz mevcut değil. Bunun başlıca nedeni ülkenin uzun süredir herhangi bir muhalefet odağının ortaya çıkmasına olanak vermeyecek şekilde yönetilmesi. 

Nitekim eylemlerin ardından Kazakistan Başbakanı Askar Mamin başkanlığındaki hükümetin istifa etmesi protestoların durulmasının önüne geçmedi. 

Kazakistan'daki huzursuzluk bölge ve dünya için ne anlam ifade ediyor?

Rusya ve Çin arasında yer alan Kazakistan dünyanın en büyük kara sınırlarıyla çevrili ülkesi ve yüzölçümü açısından Batı Avrupa'nın tamamından daha büyük. 

Kazakistan'ın Rusya'nın müttefikleri arasında yer alması ve pek çok ABD şirketinin ülkede önemli yatırımlara sahip olması söz konusu eylemlerin dünyanın en güçlü ülkelerini de ilgilendirdiği anlamına geliyor. 

NATO'nun Rus versiyonu olarak bilinen Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü'nün (KGAÖ) müdahalesinin söz konusu olmasıysa anlaşmanın koruma maddesinin ilk kez hayata geçirilmesi anlamını taşıyor. Bu da bölgede jeopolitik açıdan kapsamlı sonuçlar doğurabilir. 

2014'te Ukrayna'da 2020'deyse Belarus'ta gerçekleşen demokrasi yanlısı gösteriler düşünüldüğünde Kazakistan'daki gösteriler Kremlin'in bir diğer müttefikinde zorlu bir durumla karşı karşıya kalabileceğini de gösteriyor. 

Ukrayna ve Belarus gibi ülkelerde Moskova'nın gücünü pekiştirmeye çalıştığı bir dönemde bu protestolar Rusya'nın bölgedeki hakimiyetinin baltalanması tehdidini taşıyor. Eski Sovyetler Birliği ülkelerinde bu protestoların yakından takip edilmesiyse ileriki dönemde güç dengelerinin değişebileceğinin mümkün olduğu anlamına geliyor.

 

reuters2.jpg
Akaryakıt üretimi nedeniyle Çin, ABD ve Rusya'nın Kazakistan'da ciddi yatırımları bulunuyor (Reuters)

 

Exxon Mobil ve Chevron gibi petrol devlerinin bölgede on milyarlarca dolarlık yatırım yapması nedeniyle bölgede ABD'nin de çok ciddi çıkarları var. Chevron, Kazakistan'ın en büyük özel petrol üreticisi.

Öte yandan risk istihbarat şirketi RANE'de Avrasya araştırmacısı Matt Orr, 2019'da ABD petrol üreticilerinin Kazakistan'da çıkarılan petrolün kabaca %30'unu kontrol ettiğini, Çinli şirketlerin yaklaşık %17 ve Rus Lukoil'in yalnızca %3'lük üretim yaptığını dile getiriyor. 

Her ne kadar Kazak hükümetleri Rusya'yla bağlarını korusa da bir denge unsuru olarak ABD'yle yakın bağlarını sürdürdü. 

Hükümet protestolara nasıl tepki verdi?

Protestocuları "bir grup terörist" diye niteleyen Tokayev, Kazakistan'ın saldırı altında olduğunu ilan etmiş ve Rusya liderliğindeki ittifaktan müdahale etmesini istemişti. 

Olağanüstü hal ilanının ardından Facebook, Telegram, WhatsApp, WeChat gibi sosyal medya siteleri engellenmişti. 

Hükümetin istifa etmesiyle bir adım geri atılsa da henüz protestolar sönümlenmiş değil. 

 

 

Ülkedeki ana siyasi aktörler kimler?

Üç yıldan kısa bir süre önce eski Kazakistan Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev istifa etmişti. 81 yaşındaki eski çelik işçisi Nazarbayev, Kazakistan'ın Sovyetler Birliği'nin parçası olduğu 1989'da iktidara gelmişti. 

Nazarbayev 2019'da iktidarı Tokayev'e devretmişti. Tokayev her ne kadar Nazarbayev'e şu ana kadar sadık kalsa da kendisine bir süredir daha güçlü bir rol biçmeye çalışıyor. Analistler, bunun da Kazakistan bürokrasisini ve seçkinlerini şaşırttığını ve hükümetin protestocuların taleplerine yavaş tepki vermesine katkıda bulunduğunu söylüyor.

Nazarbayev şu anda nerede?

Nazarbayev protestolar başladığından beri kamuoyu önünde konuşmadı ve ülkeyi terk etmiş olabileceğine dair söylentiler var.

 

 

Taldikorgan şehrinde protestocuların onun heykelini yıkmasıysa Nazarbayev'in "ulusun lideri" imajının birkaç gün içinde çarpıcı biçimde çözüldüğü anlamına geliyor. 

Kazakistan'ı gelecekte ne bekliyor?

Durum son derece öngörülemez ve ülkenin büyük bölümünde internet ve telefon kesintisi yaşanırken pek çok şey belirsizliğini koruyor. Protestolar kuvvetlenmeye devam ederken Tokayev'in sert söylemleriyse şiddetin artabileceğine işaret ediyor. 

 

Independent Türkçe, The New York Times, Washington Post, Bloomberg, The Guardian, CNBC, DW, The Telegraph, CBC, Wikipedia

Derleyen: Esra Güngör

DAHA FAZLA HABER OKU