Bir kölenin Hartum'dan İstanbul'a; Petersburg'dan New York'a yolculuğu: Muhammed Ali Bin Said (1836-1882)

Dr. Halim Gençoğlu Independent Türkçe için yazdı

Kolaj: Independent Türkçe

Çarlık Rusya'sında bir Ortodoks Hristiyan'a dönüşecek olan ve adını Nicholas Said olarak değiştiren aslen Bornulu Afrikalı bir Müslüman olan Muhammed Ali bin Said, tutsaklığının çoğunu Amerika'da değil Afrika'da geçirdi.

Muhammed, yıllar sonra kaleme alacağı hayat hikayesinin önemli bir bölümünde Afrika'nın daha geniş Sudan bölgesinde olduğu kadar Bornu'da hakim olan din, İslam'ın yanında yerli inançları ve Osmanlı coğrafyasındaki izlenimlerini anlatır. 1
 

1.jpg
Muhammed Ali Bin Said Amerika, 1880

 

Bu yazımız Muhammed Ali'nin Afrika'da doğup büyüdüğü memleketinden çıktığında başına gelenleri ve yerli kültürlerle karşılaşmasının ardında kalan yıkıma dair kendi görüşünü okura sunmayı amaçlar.  2


Muhammed Ali kimdir?

Muhammed Ali bin Said adlı genç adam, sorunlu bir aile çevresinde ve stres altında bir ülkede büyüdü. Onun yetiştirildiği 1830'ların ve 1840'ların Sudan'ı, çözülmekte olan bir çatışma halindeydi.

Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa'dan gelen sömürgecilerin çatışmaları, yerli dinleri takip eden Sudanlılar ile Müslümanlar arasındaki dini savaşlar, ölümcül katliamlara ve savaşta yakalananların köleleştirilmesine yol açtı. Said'in öz babası ve erkek kardeşleri bu çatışmalarda öldü.

Muhammed Ali ve diğer bazı çocuklar, bir grup silahlı atlı eşkıyalar saldırdığında meyve toplamak için bir ağaca tırmanıyordu. Ağaca çıkmak için çırpınırken yere düştü ve bayıldı.

Yıllar sonra yazdığı hatıratında bu olayı şöyle izah etmektedir:

Aklıma gelince kendimi at sırtında bir adamın arkasında buldum ve ona sırımla bağlıydım. Annemin uyarıları yine aklıma geldi ve içim acıyarak tüm bu korkunç durumun bir rüya olmasını diledim. Ama ne yazık ki fazlasıyla gerçekti! Korkunç ve zalim bir köle tüccarının elindeydim ve bana ne olacağı hakkında en ufak bir fikrim yoktu. 3
 

2.jpg
Muhammed Ali'nin 1873 yılında kaleme aldığı hatıratı, "The Autobiography of Nicholas Said, A Native of Bournou, Eastern Soudan, Central Africa" adıyla yayımlanmıştı

 

Muhammed Ali, bir Afrika köle pazarında satıldı ve Sahra Çölü'ne götürüldü ve bir Osmanlı askerine satıldı. O tarihten sonra kendini yetiştirebilme imkanı buldu ve sahibinin Trablus'ta yaşayan babası Hacı Davud Efendi'ye gönderildi. Hacı Davud onu da yanına alarak Mekke'ye hacca götürdü.

Muhammed Ali, Osmanlı dönemi Mekke'yi geniş sokakları ve taş evleri olan, iyi aydınlatılmış ve genellikle üç kat yüksekliğinde güzel görünümlü bir şehir olarak tanımlamıştır.

Hatıratına göre, Umre veya genel hac döneminde şehir Kabe'ye kadar dolar, her evdeki daireler hacılar tarafından işgal edilir ve banliyölerde binlerce kişi kamp kurardı. 4


Bu yolculukta Muhammed Ali Bingazi, İskenderiye ve Kahire üzerinden Nil üzerindeki Boulak limanında konaklayarak beş hafta kaldıkları Hartum'a gitti. Gondar, Massawa, Zeila ve Jedda'ya devam ettiler, Mekke'de dört ay ve Medine'de en az altı hafta kaldılar.

Hicaz'dan ayrılarak Muskat'a gittiler ve Süveyş üzerinden Trablus'a dönmeden önce burada bir ay daha kaldılar. Muhammed Ali, aylarca süren hac yolculuğundan Mekke ve Medine'ye döndüğünde, sahibi Hacı Davud'un tütün dükkânının yandığını ve satılacağını öğrendi.

Davud, Muhammed Ali'yi satmak zorunda kaldı ve bu nedenle onu İzmir'e gönderdi. 1850'lerin başında kendisini İstanbul'a götüren ve kayınbiraderi Reşit Paşa'nın hizmetine veren bir Osmanlı kabine bakanının emrine girdi. 4


Muhammed Ali İstanbul'da 

Muhammed Ali hatıratında yeni patronu için "Bana çok iyi davrandı, kahvaltıdan öğlene kadar neredeyse her gün bana tatil verdi ve kendime harcamam için bana küçük meblağlarda para verdi" diye kaydedecekti. 6

Üç hafta sonra, şimdiki Beyoğlu'nun Tarlabaşı semtindeki "Kandji Koolook"ta muhtemelen Kalyoncu Kulluğu'nda oturan Mehmed Fuad Paşa'nın emrinde çalıştı.

Bu noktada Muhammed Ali bir çubukçu, yani nargile de dahil olmak üzere sigara içmek için pipo hazırlayıp temizleyen hizmetli olarak İstanbul'a götürüldü.

Dokuz ay sonra, Fuad Paşa'nın kayınbiraderi Mustafa Reşid Paşa'nın hizmetinde bulundu. Burada azat edilen Muhammed Ali İstanbul'da Türkçe öğrendi. Arkadaşlar edindi.

İstanbul'u ve Türkleri sevmesine rağmen, seyahat etme merakı yüzünden bir süre sonra tanıştığı bir Rus prensinin hizmetine girdi. İstanbul'da Reşit Paşa tarafından azat edilince Rusya'ya seyahat etti.  7
 

3.jpg
Muhammed Ali'nin hizmetinde bulunduğu Türk Devlet adamı Keçecizade Mehmet Fuat Paşa

 

İslam'dan Hristiyanlığa, Muhammed Ali'den Nikolas Said'e..

Rusya'da Prens Alexander Sergeyevich Menshikov'un hizmetçisi oldu. Burada Hristiyan oldu ve Nikolas ismini aldı. Artık Nikolas Said olarak anılmaya başladı.

Afrika'da misyonerlerin elinden kurtulan Muhammed Ali, onlarla Rusya'da karşılaştı ve dinini değiştirerek bundan sonraki hayatını Nikholas Said olarak devam ettirdi.

Prens Alexander Nikolas Said'i tüm Avrupa'ya, Almanya'ya, İtalya'ya, Fransa'ya ve diğer yerlere götürdü. Sonunda, 300 İngiliz Sterlini ve seyahat özgürlüğü kazandı ve İngiltere'ye gitti.

Nikolas Said, hatıratında parasını çalan ve onu Kanada'da mahsur bırakan Hollandalı bir çiftle birlikte Amerika'ya doğru yola çıktığını yazdı. 8


Nikolas Said, daha sonra çocuklara Fransızca öğrettiği Detroit'e taşındı. 1861'de iç savaş patlak verdiğinde, Said'in çatışma hakkındaki görüşü ne olursa olsun, onun gibi siyah adamların Birleşik Devletler Ordusu'nda görev yapması yasaklandı.

İstanbul'da gördüğü insani muameleyi hatırladı ve hatıratında bunu Batı-Doğu farkı olarak not etti. Siyah sivil hakları liderleri ve beyaz müttefikleri, Afro-Amerikalıların askere alınmasına izin verilmesinde ısrar etti.

Anayasa'yı savunmak için bir kez siyahi kanı döküldüğünde beyazların bir dereceye kadar eşitliğin kazanıldığını inkar edemeyeceklerine dair umutları olduğunu yazdı. Bu dönemde beyaz muhafazakarlar, siyah askerlere karşı şiddetle karşı çıktılar.

Muhafazakar bir New York gazetesi, "Siyahi asker sistemini benimsemenin tek nedeni, fanatik bir zenci eşitliği fikri ve radikallerin, zencileri beyazların sosyal ve politik düzeyine yükseltmek için mümkün olan her şeyi yapma kararlılığıydı" şeklinde not düşmüştü. 9


Nikolas Said Amerika'da   

Nikolas Said Hollandalı bir tüccar olan Rochussen'in hizmetinde kuzeye New York'a gider ve Kanada'ya doğru ilerler. Ottawa'nın kuzeyindeki küçük bir kasabada Rochussen, havalesinin programının gerisinde olduğunu iddia ederek Muhammed Ali'den borç ister.

Rochussen, aldığı 300 pounduyla ortadan kaybolur ve Nikolas Said'i beş parasız bırakır. Yerli bir papaz ona on dolar borç verir ve çok sayıda renkli insanın bulunduğu Detroit veya Buffalo'da yardım aramasını tavsiye eder. 10

Nikolas Said, Güney'e taşınmadan önce bir süreliğine Detroit'te öğretmen olarak geçimini sağlar. Hatıratında "Burada karanlık insanlarıma çok faydalı olabilirim" diye not düşer. 11

Kısa bir süre Charleston'da yaşar ve ders vermek için Güney'i dolaşır. Sonunda Alabama, St. Stephens'a yerleşir. Nikolas Said, "Ateşlerime bir son vermek için aşılmaz bir arzu hissettim" diye yazar. 12

Daha sonra kaleme aldığı biyografisini eğitimin ve kendini inkar etmenin önemine vurgu yaparak bitirir. Bazı cümleleri "kendimi ırkım için faydalı kılma" arzusuyla yaşadığını ve milli kimliğinin oluştuğunu ortaya koyar.

Otobiyografisinde ayrıca, Bladen Spring sularının "karaciğer düzensizliği" ve "tüm kadın hastalıkları" dahil olmak üzere diğer rahatsızlıkları tedavi etmedeki etkinliğini öven bir ek bölüm de bulunmaktadır.

Nikolas Said, yaşamının öyküsünü kaydederken, "Afrika, önyargı ve cehalet yoluyla o kadar üzücü bir şekilde yanlış tanıtılmıştır ki, yerlileri arasında zeka, endüstri vb. gibi hiçbir şeyin olmadığına inanılmaktadır" demiştir.  

Otobiyografisi ve buna benzer diğer metinler bu yanlış anlaşılmaları düzeltmeye çalışır. 13

Artık Amerika'da Nicolas Said olarak ünlenen Muhammed Ali, Amerika Birleşik Devletleri'ne geldiğinde köleliğe son veren savaşta Afro-Amerikalıların birliğine hizmet edecekti.


Kölelik mefhumunu bir kölenin hayatından okumak

Bornu İmparatorluğu coğrafyasında, Kukawa'da doğan Muhammed Ali bin Said, Sahra-altı köle ticaretinin kurbanlarından biridir. Ancak babasının bir general olarak şöhreti ve dil öğrenme konusundaki olağandışı yeteneği, sosyal konumunun yükselmesine yol açtı.

Orta Afrika'da gençliğinde Arapça öğrenmiş, Osmanlı coğrafyasında Osmanlı Türkçesini de kısa sürede hakim olmuştu. Rusça'da yeterlilik göstererek, olağanüstü dil yeteneklerini fark ettikten sonra kendisine bir Fransızca öğretmeni sağlayan Rus Prensi Alexander Sergeyevich Menshikov'un hizmetçisi oldu.

1872 yılında yazdığı anılarında Kanuri, Mandara, Arapça, Türkçe, Rusça, Almanca, İtalyanca ve Fransızca dillerine aşinalık veya akıcılık ve ayrıca Ermenice ile biraz deneyime sahip olduğunu bildirdi.

Muhammed Ali, Afrika, Orta Doğu, Avrupa ve Rus İmparatorluğu'nda geniş çapta seyahat etti, daha sonra Karayipler, Güney Amerika, Kanada ve Amerika Birleşik Devletleri'ne gitti.

Onun hayatı ve seyahatleri hakkında yaptığı açıklamada, Usman dan Fodio'nun anavatanına karşı saldırganlığını kınadı, Mekke'ye yaptığı hac ziyaretini anlattı.

Çar ile tesadüfi bir karşılaşmayı not etti ve Riga'da İslam'dan Hıristiyanlığa geçişine karışık duygular içerisinde hatıratında yer verdi. Muhammed Ali köle olmasına rağmen insanın kendi iradesiyle hayatındaki zincirleri kırabileceğini ortaya koyan ender şahsiyetlerden biri olarak tarihe geçti.

 

 

Notlar:

  1.   Gençoğlu, Halim. 2020. Türk arşiv kaynaklarında Türkiye – Afrika, Turkey - Africa in the Turkish Archival Sources. İstanbul SR Yayınevi
  2.   Said, Nicholas. 2014. The Autobiography of Nicholas Said, Altenmünster Jazzybee Verlag
  3.   Said, Nicholas. 1873. The autobiography of Nicholas Said: a native of Bournou, Eastern Soudan, Central Africa. Chapel Hill, NC: ibiblio. 
  4.   Sudan. 1927. Question of slavery. Communication from the government of the Sudan. Hartum.
  5.   Said, Nicholas. 1873. The autobiography of Nicholas Said: a native of Bournou, Eastern Soudan, Central Africa. Chapel Hill, NC: ibiblio. 
  6.   Said, Nicholas. 2014. The Autobiography of Nicholas Said, Altenmünster Jazzybee Verlag
  7.   ʻAlī, Abbās Ibrāhīm Muḥammad. 1972. The British, the slave trade and slavery in the Sudan, 1820-1881. Khartoum: Khartoum Univ. Press.
  8.   Said, Nicholas. 1873. The autobiography of Nicholas Said: a native of Bournou, Eastern Soudan, Central Africa. s. 208, Chapel Hill, NC: ibiblio
  9.   Said, Nicholas. 1873. The autobiography of Nicholas Said: a native of Bournou, Eastern Soudan, Central Africa. Chapel Hill, NC: ibiblio. http://docsouth.unc.edu/neh/said/menu.html.
  10.   Said, Nicholas. 1873. The autobiography of Nicholas Said: a native of Bournou, Eastern Soudan, Central Africa. S. 200, Chapel Hill, NC: ibiblio. 
  11.   Said, Nicholas. 1873. The autobiography of Nicholas Said: a native of Bournou, Eastern Soudan, Central Africa. S. 202, Chapel Hill, NC: ibiblio.
  12.   Said, Nicholas. 1873. The autobiography of Nicholas Said: a native of Bournou, Eastern Soudan, Central Africa. s. 209, Chapel Hill, NC: ibiblio. 
  13.   Said, Nicholas. 1873. The autobiography of Nicholas Said: a native of Bournou, Eastern Soudan, Central Africa. Chapel Hill, NC: ibiblio. 

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.

© The Independentturkish

DAHA FAZLA HABER OKU